Engels Afrikareiziger (Denbigh, Wales, 28 Jan. 1841 - Londen 10 Mei 1904), heette eigenlijk John Rowlands, werd opgevoed in een armenhuis, liep weg, ging als scheepsjongen naar New Orleans en kwam daar in dienst van de koopman Stanley, die hem adopteerde. Later werd hij journalist bij de New York Herald.
Als zodanig kreeg hij opdracht om Livingstone op te sporen in Afrika. Inderdaad trof hij deze in 1871 aan het Tanganjikameer aan. Van 1874-’77 maakte hij op kosten van de New York Herald en Daily Telegraph een tweede reis door Midden-Afrika, waarbij hij de gehele Kongo afvoer en aantoonde dat het Tanganjikameer geen afvloeiing naar de Nijl had. Ten gevolge van een nieuwe reis (l87g-’84) op kosten van het Studiecomité voor Opper-Kongo, waarbij hij o.a. Leopoldstad stichtte, werd de onafhankelijke Kongostaat uitgeroepen met Leopold II als souverein (1885, z Kongo, geschiedenis). Stanley’s laatste reis (i888-’8g) was een poging om Emin Pasja, die door de Mahdi in het nauw gedreven was, te hulp te komen.
Deze reis had het politieke doel, Emin Pasja uit de Oost-Soedan te verwijderen en Engeland de kans te geven het gebied later in te lijven. Stanley vestigde zich na deze reis in de nabijheid van Londen; hij werd tot lid van het Parlement gekozen. Hij moet tot de grootste ontdekkers gerekend worden, hoewel hij door wreedheden tegenover inboorlingen en ook door zijn bevrijding van Emin Pasja veel wetenschappelijke vijanden heeft gekregen.
Bibl.: How I found Livingstone (London 1872, Ned. vert.: Reizen, I, 1881); Through the Dark Continent (London 1878); The Congo and the Founding of its Free State (London 1884, beide Ned. vert.: Reizen II/III, 1887); In Darkest Africa, 2 dln (London 1890, Ned. vert. 1892); My Dark Companions (London 1893, Ned. vert. 1894); My Life (London 1909).
Lit.: J. Wassermann, Bula Matari ( = de rotsenbreker); (Berlin 1932); F. Hird, H. M. Stanley (London 1935).
