markies de, gunsteling van Lodewijk XIII (1620 onthoofd Lyon 12 Sept. 1642), werd op 16-jarige leeftijd door Richelieu benoemd tot kapitein van de koninklijke lijfwacht. Vrolijke, aantrekkelijke jongen, kwam hij op 19-jarige leeftijd in de onmiddellijke nabijheid van de koning, die altijd bezig gehouden moest worden en op dat ogenblik onder de invloed stond van Mlle de Hautefort, die door de oppermachtige eerste minister niet vertrouwd werd.
Inderdaad ontstond een hechte vriendschap tussen page en vorst, die de nerveuze behoefte had, steeds een jong mens in zijn nabijheid te hebben, aan wie hij zijn volle vertrouwen schonk. Cinq-Mars begreep echter zijn positie verkeerd en weigerde zich als werktuig door Richelieu te laten gebruiken. Bovendien werden hij en zijn geliefde, Louise Marie de Gonzague, gebruikt door een hovelingengroep om tegen de kardinaal te conspireren. Ten slotte kwam het tot een samenzwering met de broer van de koning Gaston d’Orléans en met medeweten van de koningin.
Spanje zou troepen en geld leveren. Dat was hoogverraad. Richelieu wist nu van de koning een bevel tot inhechtenisneming van Cinq-Mars en zijn jongere vriend Du Thou los te krijgen. Aangezien het hof toen in Zuid-Frankrijk vertoefde, zou het proces te Lyon voor een buitengewone rechtbank plaats hebben.
Richelieu, die ziek was en per schip vervoerd moest worden, heeft in persoon zijn slachtoffers over de Rhône naar Lyon vervoerd. De romantische schilder Delaroche heeft deze tocht op het doek gebracht. Over Cinq Mars bestaat een roman van Alfred de Vigny (1826) en een opera van Gounod (1877).Lit.: Jeanne P. Basserie, La conjuration de C. (1896); d’Haucour, La conspiration de C. (1902): Henri Robert, Les grands procès de l’Histoire (1922).
