Russisch publicist (Moskou 25 Mrt (6 Apr.) 1812 - Parijs 9 (21) Jan. 1870), had een voornaam aandeel in de socialistische beweging van zijn tijd. Hij was het onwettig kind van een welgestelde adellijke Rus, I.
A. Jakowlew, en de Duitse Louise Haag, kreeg zijn opvoeding te Moskou in het milieu der aristocratie, maar de gevolgen van de oorlog van 1812 en de Decabristen*-opstand brachten hem tot nadenken over de Russische toestanden. Door zijn kennismaking met N. P. Ogarjew* begon hij zich in radicale richting te bewegen. In 1829 vormde zich om hen beiden een groep studenten, die zich o.a. met de studie van de utopistische socialist Saint-Simon* bezighield. In 1834 werden de leden dezer groep gearresteerd en verbannen.In Jan. 1847, na de dood van zijn vader rijk geworden, begaf hij zich voorgoed naar het buitenland en vestigde zich in Mei 1848 te Parijs, en, daaruit door zijn deelneming aan de revolutionnaire beweging verdreven, te Genève. Zijn laatste levensjaren zwierf hij door geheel Europa om zich ten slotte te Parijs te vestigen, waar hij zich opnieuw aan literaire werkzaamheden wijdde.
Herzen’s gedachtenleven is aanvankelijk Westers georiënteerd. Filosofisch vormde Hegel*, en vooral diens linkse aanhang, zoals Feuerbach*, sociaal het Franse socialisme de bodem, waarop hij stond. Hij was de eerste, die in het buitenland de uitgave van voor Rusland illegale tijdschriften organiseerde. Na de oprichting van de Vrije Russische Drukkerij (1853), trad hij als redacteur en uitgever op van de Poolster (1855-1869) en de Kolokol (Klok, 1857-1867, in het Frans 1868), de laatste te zamen met Ogarjew en bestemd voor de liberale adel in Rusland.
Herzen was nl. tot de overtuiging gekomen, dat het socialisme niet in Europa, maar in Rusland zou ontstaan, waar hij in de mir, in de dorpsgemeenschap, reeds de kiemen van de toekomstige socialistische maatschappij meende te ontwaren. Als zodanig is hij een voorloper van de latere narodniki*. Herzen is de schakel geworden tussen het utopisch socialisme, waarin hij teleurgesteld werd, en het marxistisch socialisme, waarvoor hij door die teleurstelling de geesten in Rusland ontvankelijk maakte.
Zijn memoires geven een zeer levendig en belangwekkend beeld van zijn tijd, vooral omdat hij alle leidende figuren uit het radicale Europa dier dagen gekend heeft en met velen hunner bevriend is geweest. Zij behoren tot het beste, wat ooit op dit gebied bereikt werd.
Bibl.: Polnoje sobranie sotsjinenij i pisem. Uitg. M. K. Lemke (Leningrad 1919-1925), 22 dln; Byloje i doemy, uitg. L.
B. Kamenew (Moskwa - Leningrad 1934), 3 dln; Literatoemoje nasledstwo 39-40, 41-42, A. I. Gertsen (Moskwa 1941-1942), 2 dln.
Lit.: Otto von Sperber, Die social-polit. Ideen Al. Hs. (Leipzig 1894); Tsj. Wetrinskij, Gertsen (S. Petersburg 1908); G. Steklow, A.
I. H. Eine Biographie (Berlin 1920); W. Fritsje, A. I. Gertsen (Moskwa 1920); R.
Labry, A. I. H., 1812-1870 (Paris 1928); Idem, H. et Proudhon (Paris 1928); E. H. Carr, The Romantic Exiles. A 19th-cent.
Portrait Gallery (London 1933); M. Wiedemann, H. und der Kolokol (1935).
