Pensa, een Russisch gouvernement, grenst in het noorden aan Nisjné-Nowgorod, in het oosten aan Simbirsk, in het zuiden aan Samara en in het westen aan Tambow, en telt op ruim 706 geogr. mijl 1200000 inwoners. De bodem is er heuvelachtig en bestaat hoofdzakelijk uit tertiaire vormingen, namelijk krijt, leem, veen en ijzererts. Daar de grond er veel humus bevat, is hij zeer vruchtbaar. De rivieren behooren er, met uitzondering van de Choper (eene zijrivier van de Don) tot het stroomgebied van de Wolga.
Met schepen bevaart men er de Soera en Moksja, en met vlotten de Choper met de Worona, de Issa, de Aiwa, de Pensa, de Atmissa en de Sjoeksja. Meren zijn er in grooten getale, maar hebben eene geringe oppervlakte. Men heeft er 431/2% bouwland, 141/2% weiland, 35% bosch en 7% onvruchtbaar land. Er zijn in het noordelijk gedeelte aanzienlijke loofwouden, terwijl in het zuiden groote steppen zich uitstrekken. Het klimaat is er bestendig en gezond, maar koel. In de hoofdstad bedraagt de gemiddelde jaarlijksche warmtegraad 3,2° C.; zij is in January 14° C. en in Julij 20° C. De bewoners behooren er tot de Groot-Russen, met uitzondering van 125000 Mordwinen, 39000 Mestsjerjaeken en 52000 Tartaren. Het hoofdbedrijf is er de landbouw. In 1872 leverde de oogst 1072 millioen Ned. mud (hectoliter) graan (de helft rogge) en 686700 Ned. mud aardappels.
Voorts verbouwt men er vlas, hennep, tabak, suikerwortels en hop. De veestapel bedroeg er in 1871 op elk 100-tal inwoners 37,8 paarden, 23,3, runderen, 70 schapen en 16,4 zwijnen. De voornaamste graanmarkten zijn er Pensa, Narowtsjat en Golowinsjtsjino. Vee- en bijenteelt zijn er algemeen. De nijverheid is er nog niet van groot belang; zij levert: brandewijn, laken, papier, suiker, leder, zeep en potasch. Men heeft er 44 jaarmarkten. Het gouvernement is in 9 arrondissementen verdeeld.
De evenzoo genoemde hoofdstad, aan de Soera en aan den mond der Pensa gelegen, werd in de 17de eeuw tot grensvesting gesticht. Er zijn 23 kerken, 2 kloosters, eene kweekschool voor onderwijzers en eene voor geestelijken, een gymnasium, progymnasia voor jongens en meisjes, een botanischen tuin, onderscheidene genootschappen en talrijke fabrieken. Zij telt ruim 34000 inwoners en is door een spoorweg met Morsjansk en Samara verbonden.
