Hartsoeker (Nicolaas), een Nederlandsch natuurkundige en de zoon van een ervaren Remonstrantsch godgeleerde, die eene nieuwe vertaling van het Nieuwe Testament geleverd heeft, werd geboren te Gouda den 26sten Maart 1656, studeerde te Leiden in de wijsbegeerte en ontleedkunde, hield zich vervolgens te Amsterdam bezig met microscopische onderzoekingen, leerde er Christiaan Huyghens kennen, vertrok met dezen in 1678 naar Parijs, en knoopte hier vriendschapsbetrekkingen aan met Cassini. Later keerde hij naar Nederland terug om in het huwelijk te treden, maar vestigde zich daarna in Parijs en verblijdde er zich eene reeks van jaren in het verkeer met Malebranche en den markies de l’Hopital. In 1696 verliet hij Parijs, omdat hij zijne jaarwedde niet geregeld ontving en de levensmiddelen duurder werden. Nadat hij zich te Rotterdam gevestigd had, gaf hij, op uitnoodiging van den Raad van Amsterdam, onderwijs in de wis- en sterrekunde aan czaar Peter de Groote, maar gevoelde geen lust om dezen Vorst naar Rusland te vergezellen.
Voorts ontving hij een bezoek van den Keurvorst van de Ptaiz, die hem de meest gunstige aanbiedingen deed. Hartsoeker weigerde en bleef gedurende 3 jaar in zijne weigering volharden, maar aanvaardde eindelijk de betrekking van honorair hoogleeraar met den titel van eersten wiskunstenaar aan de hoogeschool te Düsseldorf. Hier bleef hij tot aan den dood van den Keurvorst en vestigde zich toen te Utrecht, waar hij den 10den December 1725 overleed. Hij was een schrander en geleerd man, die veel heeft gedaan tot verbetering der microscopen en telescopen. Hij zag zich benoemd tot buitenlandsch lid der Académie van Wetenschappen te Parijs en van de Koninklijke Sociëteit te Berlijn. Van zijne schriften vermelden wij: „Essai de dioptrique (1694)", — „Principes de physique (1696)", — „Conjectures de physique (1707)", — „Suite des conjectures physiques (1708)”, — „Description de deux niveaux de nouvelle invention (1711)", — „Eclaircissements sur les conjectures physiques (1712)”, — „Suite des éclaircissements (1712)”, — „Récueil de plusieurs pièces de physique etc. (1722)”, — „Cours de physique (1730)”, — en onderscheidene belangrijke bijdragen in wetenschappelijke tijdschriften.
