[letterlijke vertaling van het Fr. contrat social, titel van een werk van J.J. Rousseau], in de politieke filosofie van bepaalde aanhangers van de leer der volkssoevereiniteit de basis waarop het gezag van de overheid berust.
Rousseau, wiens opvattingen in deze de grootste bekendheid kregen, zocht de filosofische fundering van het staatsgezag in de gemeenschappelijke wil van het volk. In de ‘verdragstheorie’, die niet zozeer een historische reconstructie van het ontstaan van het staatsgezag beoogt te geven als wel een norm daarvoor, is de mens vrij geboren en heeft hij als lid van de samenleving deel aan de soevereiniteit. De wens en de noodzaak om in veiligheid samen met anderen te. leven, dwingt het individu een deel van zijn vrijheid op te offeren. Dit offer is volgens Rousseau slechts schijnbaar, want de regering is dienaar van de soeverein - het volk - en handelt overeenkomstig de volkswil. In feite ruilt de mens zijn natuurlijke vrijheid in voor een burgerlijke vrijheid. Uiteenlopende versies van de verdragstheorie werden sinds de 17e eeuw door tal van filosofen gegeven (Hobbes, De Groot, Locke). De historische betekenis ervan is vooral dat deze theorie niet langer uitgaat van de plichten van de mens, maar van de hem van nature toekomende rechten.
LITT. M.L.Bodlaender en J.D.Bierens de Haan, Politeia (1956); C.W.van der Pot en A.M.Donner, Handboek van het Ned. staatsrecht (10e dr. 1977).
