[→Fr. critique, →Gr. krino, schiften, onderscheiden],
I. zn. v. (-en),
1. beoordeling van voortbrengselen van wetenschap of kunst, van daden, handelingen en gedrag van personen, en van de juistheid van wat is overgeleverd, waargenomen enz. (e): grondige, wetenschappelijke —; opbouwende, af brekende —; beneden alle —, niet waard beoordeeld te worden, vandaar: schandalig slecht: het spel van deze acteur is beneden alle niet tegen — bestand zijn, bij nauwkeurige beschouwing onjuist, onhoudbaar blijken te zijn;
2. (in engere zin) het aanwijzen van gebreken in iets, uiting van afkeuring of ongenoegen: — op iets uitoefenen; de — was vooral gericht op
3. het vak of de kunst van wetenschappelijke of artistieke arbeid te beoordelen: dit werk voldoet niet aan de eisen van de hedendaagse de historische (als personificatie) de gezamenlijke beoordelingen die op een bepaald gebied in een bepaald land of een bepaald tijdperk openbaar gemaakt worden: de — heeft zijn boek niet zachtzinnig behandeld;
4. opstel, verhandeling, werk waarin een beoordeling gegeven wordt: een — in De Gids door Potgieter;
II. bn. (-er, -st), beslissend inzake de gunstige of ongunstige afloop van een ziekte, betrekking hebbend op de crisis; vervolgens: beslissend omtrent de afloop van een zaak of het lot van een persoon en vandaar: ernstig, hachelijk, gevaarlijk: kritieke omstandigheden; een — ogenblik.
(e) Kritiek veronderstelt zelf-en normbewustzijn en schept daarmee een distantie ten opzichte van het onmiddellijk gegevene. Een kritische houding is een grondtrek in het westers cultuurpatroon (o.a. geïnstitutionaliseerd in de parlementaire oppositie). Zo zijn b.v. de sociale wetenschappen gegroeid uit het zich op methodisch-kritische wijze rekenschap geven van eigen maatschappij en cultuur. Naar de verschillende richtingen waarin de kritische houding methodisch vorm heeft gekregen onderscheidt men o.a. →tekstkritiek, →kunstkritiek, →litteratuurkritiek, →muziekkritiek. In de kentheoretische filosofie vormt het →kriticisme een stroming die de leer van Kant als vertrekpunt heeft. In de wetenschapsfilosofie is het →kritisch rationalisme een actuele stroming, ontsproten aan het werk van Popper.
