(Fries: Frentsjer), Ned. gemeente in de prov. Friesland, 17,3 km2, 11000 inw., 26 % n.h., 22 % ger., 13 % r.k., 7 % overige, 32 % g. kerkg.
In de landbouw, vooral gemengd bedrijf, is ca. 8 % van de beroepsbevolking werkzaam en 34 % in de industrie; 23 % pendelt m.n. naar Leeuwarden. Franeker heeft een verzorgende functie en aan industrie o.a. scheepsbouw, meubilair, veevoeders en papierwaren. Bezienswaardig zijn de kunsthistorische gebouwen, o.a. het stadhuis (1594), een van de belangrijkste overblijfselen van de renaissance in Noord-Nederland; de Martinikerk (1422), een driebeukige pseudo-basiliek; het Martenahuis, een stins (1498) en thans gemeentehuis van Franekeradeel; het Korendragershuisje (1634) en het Kruisherenklooster, waar van 1585-1811 de hogeschool gevestigd was. Aanwezig zijn nog delen van de omwalling met vestinggracht en diverse oude huizen Franeker. Korendragershuisje, 1634 (o.a. de professorenhuizen aan de Voorstraat). Beroemd is het planetarium van Eise →Eisinga. In Franeker, het kaatssportcentrum, wordt jaarlijks de PC (Permanente Commissie, de belangrijkste kaatspartij) gehouden.GESCHIEDENIS. Franeker is ontstaan uit de buurtschappen Froonacker (gebied van de heer) en Godesacker (kerkelijk gebied) en was vanouds al rechtscentrum van Westergo. Blijkens het Franeker Marktrecht van 1402 was Franeker toen al een economisch centrum. In die tijd moet het ook stadsrechten hebben verworven. In de Buurbrief van 1417 werden de grondslagen van een stedelijk bestuur vastgelegd; het Schutterijstatuut van 1462 gaf Franeker een volledig stadsbestuur. De plaats speelde een belangrijke rol in de strijd tussen →Schieringers en Vetkopers.
Bij de beëindiging van deze partijtwisten vestigde de stadhouder van Westergo, Van Schomburg, zich te Franeker (1498), terwijl er ook het Provinciale Hof werd gevestigd. De stad kreeg begin 16e eeuw vele privileges. Van 1507-08 werd de trekvaart tussen Franeker en het opkomende Leeuwarden gegraven en vervolgens die tussen Franeker en Bolsward. Tijdens Karel V was Franeker een van de acht steden in Westergo, die gevolmachtigden naar de Friese Landdag zonden. In 1566 was Franeker reeds een steunpunt der Reformatie; het werd in 1578 voorgoed staats. Tijdens het Twaalfjarig Bestand (1609—21) steil contraremonstrants, werd Franeker in de loop van die eeuw vrijzinniger.
Tijdens de Republiek behoorde Franeker, van de elf steden die vertegenwoordigd waren in de Friese Staten, tot de acht bemuurde. Bovendien had het met Leeuwarden vrije electie van zijn magistraten. In de tweede helft van de 18e eeuw was Franeker een belangrijk centrum der -→patriotten. In de 19e eeuw werd de stad ontmanteld. Franeker bleef marktcentrum voor de omgeving.
LITT. A.Hallema, Franeker door de eeuwen heen (1953).
