Het koningschap staat onder meer symbool voor de eenheid van het land, voor onpartijdigheid en gerechtigheid. In het buitenland vertegenwoordigt de Koning Nederland.
Deze symbolische functie blijkt bijvoorbeeld bij staatsbezoeken. Binnenslands symboliseert de Koning de hoogste staatsmacht. Bezoeken van monarchen bij rampen symboliseren dan ook de betrokkenheid van het hoogste gezag. Doordat de monarchie het hoogste gezag symboliseert, wordt het koningshuis soms ook gezien als de vertegenwoordiger van de belangen van de gevestigde orde en in die hoedanigheid (mede)verantwoordelijk gehouden voor misstanden. Dit was bijvoorbeeld te zien bij de rellen bij de inhuldiging van koningin Beatrix (‘geen woning, geen kroning’). Een ander voorbeeld hiervan is te vinden in de laatste regels van Multatuli’s Max Havelaar.
Hier wendt de auteur zich rechtstreeks tot koning Willem III als ‘keizer van ’t prachtig rijk van insulinde’ en vraagt zich af of het zijn wil is *(...) dat daarginds Uw meer dan dertig miljoen onderdanen worden mishandeld en uitgezogen in UW naam?’ In theorie is de Koning onpartijdig, hij staat boven de partijen. Deze status aparte gaf de Koning in het Nederlands constitutioneel bestel (met name na de grondwetsherziening van 1848) de kans om boven de (partij)politieke verhoudingen uit te groeien tot een symbool van nationale eenheid. Zo deed Groenlinks in de roerige dagen na de moord op Theo van Gogh in 2004 een beroep op koningin Beatrix om het land tot eenheid op te roepen. In België wordt wel gezegd dat de Koning de enige echte Belg zou zijn, terwijl zijn volk is verdeeld in Vlamingen en Walen. Voor een gekozen president is het vaak moeilijker om tot symbool van nationale eenheid uit te groeien, aangezien hij een politiek verleden heeft, wordt geassocieerd met een bepaalde politieke kleur en hij zijn functie maar gedurende een beperkt aantal jaren uitoefent. De koninklijke functie van symbool van de natie blijkt bijvoorbeeld uit de portretten van monarchen op postzegels en geld. Portretten van westerse presidenten zijn daar veel minder vaak op terug te vinden.
Als gevolg van de positie die de monarchie buiten en boven de partijen inneemt, wordt het koningschap ook geassocieerd met rechtvaardigheid en rechtmatigheid.
Dit beeld wordt in het Nederlands recht benadrukt: in sommige rechtsgebieden wordt nog recht gesproken ‘in naam der Koningin’. Ook hangt een portret van haar in rechtszalen.
Vooral in tijden van crisis kan de Koning uitgroeien tot een krachtig nationaal symbool. Een voorbeeld daarvan is koningin Wilhelmina, die door haar rol in de Tweede Wereldoorlog een nationaal symbool van onverzettelijkheid werd.
Zie ook mythevorming > voorbeeldfunctie.
