De vorming van een nieuwe ploeg ministers. Kabinetsformaties vinden plaats als de ministers van een kabinet ontslag hebben aangeboden aan de Koning.
Ontslag aanbieden geschiedt in de praktijk aan de vooravond van periodieke verkiezingen en van ontbindingsverkiezingen voor de Tweede Kamer. Ook wordt ontslag aangeboden in geval van een tussen de verkiezingen optredende kabinetscrisis. De Koning speelt in de praktijk een prominente rol in het formatieproces. Tot de grondwetswijziging van 1848 benoemde de Koning ministers naar eigen goeddunken. Tot dat moment kon er dan ook niet worden gesproken van kabinetsformaties.Het staatsrecht bevat nagenoeg geen voorschriften met betrekking tot de kabinetsformatie. Hoewel de kabinetsformatie een nauwelijks geregelde procedure is, verloopt zij sinds 1922 volgens een betrekkelijk vast stramien van in de praktijk gegroeide gewoonten en gebruiken.
Na de vaststelling van de verkiezingsuitslag of het aanbieden van het ontslag door een kabinet naar aanleiding van een kabinetscrisis raadpleegt de Koning een aantal personen. Dat zijn de vice-president van de Raad van State, de voorzitters van beide Kamers en alle fractievoorzitters van de Tweede Kamer. Afhankelijk van de omstandigheden raadpleegt de Koning ook wel eens ministers van Staat of andere (ex-)politici. Na deze consultatieronde pleegt de Koning aan de hand van de uitgebrachte adviezen een of meer informateurs aan te wijzen. Dit besluit van de Koning wordt niet door een minister gecontrasigneerd. Het is niet duidelijk in hoeverre de koninklijke wensen en voorkeuren hierbij een rol spelen.
Aan te nemen is dat de Koning zich zo veel mogelijk verlaat op de uitgebrachte adviezen. Wel lijkt het voor de hand te liggen dat de manoeuvreerruimte van de Koning groter is als de adviezen erg verschillend zijn. Een informateur heeft tot taak te informeren. Dit informeren houdt meestal in: nagaan welke fracties eventueel bereid zijn een coalitie te vormen die een nieuw te vormen kabinet wil steunen. Een informatie kan lang duren, kort zijn, voeren tot gedetailleerde onderhandelingen, enzovoort. Mislukken kan een informatie nooit, daar informeren niet tot de vorming van een kabinet hoeft te leiden.
Het komt nogal eens voor dat een informateur weinig kansen ziet op het slagen van een kabinetsformatie. Hij wordt dan van zijn taak ontheven, waarna een of meer nieuwe informateurs aan het onderzoeken slaan. Ziet de informateur een goede kans op een geslaagde kabinetsformatie, dan doet hij daarvan verslag aan de Koning. Veelal zijn dan reeds vele programmatische afspraken tussen de toekomstige regeringsfracties gemaakt.
De Koning wijst vervolgens, wederom bij niet-gecontrasigneerd besluit, een kabinetsformateur aan. Meestal is dit de beoogde minister-president. De formateur aanvaardt op dat ogenblik zijn opdracht nog niet, maar houdt deze in beraad, hoewel hij wel aan het werk slaat. Hij aanvaardt de opdracht pas als de formatie is geslaagd. Afhankelijk van de vraag welke werkzaamheden de informateur met goed gevolg heeft verricht, is de formatiefase nog lang en vol risico’s dan wel bijna een formaliteit. Niet zelden heeft een informateur reeds een concept-regeerakkoord tussen de beoogde regeringsfracties weten te bereiken, zodat de taak van formateur beperkt kan blijven tot het bijschaven van dat concept en het aanzoeken van kandidaat-ministers. Ook in deze fase kunnen er echter nog de nodige problemen rijzen en kan een formateur in het zicht van de haven stranden.
De afrondende fase van de kabinetsformatie bestaat uit de constituerende vergadering van de kandidaat-ministers. Tijdens deze vergadering stemmen zij, soms met een voorbehoud, in met het regeerakkoord. Na deze vergadering worden de nieuwe ministers benoemd, aan ‘overgaande’ ministers wordt ontslag geweigerd en niet-terugkerende ministers worden ontslagen. Formeel is hiermee de formatie afgerond: de ministers zijn immers benoemd. Materieel zal een nieuw gevormd kabinet echter nog het debat over de regeringsverklaring in de Tweede Kamer moeten overleven. Dit is, op één uitzondering na in 1939, steeds geschied.
Een juist geformeerd kabinet steunt op een tijdens de (in)formatie gevormde kamermeerderheid. Het Reglement van Orde van de Tweede Kamer bepaalt verder dat de Kamer na afronding van een opdracht tot een kabinetsinformatie of kabinetsformatie kan besluiten, de informateur of formateur uit te nodigen om over het verloop van de informatie of formatie inlichtingen te verschaffen.
De Nederlandse kabinetsformatie duurt, vergeleken met die in andere staten, gemiddeld lang. De langste was die van het eerste kabinet-Van Agt in 1977. Zij nam 208 dagen in beslag. Veelal echter is een formatie in ongeveer drie maanden afgerond.
De geheimzinnigheid waarmee kabinetsformaties lang zijn omgeven, is de laatste decennia afgenomen. Vanaf de vorming van het kabinet-Cals verstrekt de (in)formateur op gezette tijden inlichtingen aan de pers over de voortgang van de formatie nadat hij de Koning daar eerst over geïnformeerd heeft. Een voorstel om de kabinetsformateur door de Tweede Kamer zelf te laten benoemen (motie-Kolfschoten) haalde het in 1971 wel, maar van de mogelijkheid is nooit gebruik gemaakt. Sinds dat jaar worden wel de adviezen van de fractievoorzitters aan de Koning(in) openbaar gemaakt. Bovendien geven de fractievoorzitters tegenwoordig ook zelf persconferenties na afloop van de onderhandelingen aan de tafel van de (in)formateur. Hierdoor is de speelruimte van de Koning bij kabinetsformaties verder ingeperkt.
De communicatie over benoemingen van formateurs en informateurs verloopt via het Kabinet der Koningin. Wel worden in de praktijk de bestaande communicatiekanalen van de Rijksvoorlichtingsdienst gebruikt. Communiqués betreffende de kabinetsformatie beginnen steevast met: ‘Het Kabinet der Koningin deelt mede’. Zie ook beëdiging.
