Wegkijken is het bewust of onbewust negeren of vervormen van informatie om ongemak, verantwoordelijkheid of confrontatie te vermijden. Figuurlijk wegkijken betekent de ogen sluiten voor de realiteit, of het nu gaat om persoonlijke problemen, maatschappelijke misstanden of morele dilemma’s.
Wegkijken kan incidenteel of structureel zijn. Op individueel niveau kan het gaan om het negeren van een bedelaar op straat uit haast, onverschilligheid of ongemak. Dit kan leiden tot wroeging en spijt wanneer eigenbelang de overhand bleek te hebben.
Op een grotere schaal heeft wegkijken diepgaandere gevolgen. Historisch voorbeeld is het negeren van de Jodenvervolging, terwijl in het heden kwesties als klimaatverandering, Palestina of de onderdrukking van de Oeigoeren onderhevig zijn aan structureel wegkijken. Hier speelt vaak angst voor ongemakkelijke waarheden een rol. Structurele wegkijkers vermijden confrontaties door rationalisatie, ontkenning, bagatellisering, onverschilligheid of apathie. Dit leidt tot een collectieve cognitieve dissonantie waarin zowel individuele als sociale verantwoordelijkheid onder druk staan. Het gevolg is ziende blindheid, waardoor misstanden, onrecht en immorele praktijken genormaliseerd worden en ongemerkt kunnen toenemen.
Vier invalshoeken van wegkijken
Het fenomeen kent verschillende vormen, maar vier overkoepelende mechanismen spelen een cruciale rol in samenlevingen:
1. Vermijden van ongemak – Wegkijken helpt cognitief, emotioneel of sociaal ongemak te reduceren. Morele ontkoppeling, apathie en whataboutisme draaien vaak om het principe: ‘Als ik dit niet onder ogen zie, hoef ik niet in te grijpen.’
2. Zelfbescherming tegen machtsuitoefening – Op maatschappelijk niveau wordt informatie soms genegeerd uit angst voor repressie of sociale repercussies.
3. Systemisch wegkijken en medeplichtigheid – Een sociaal-culturele blinde vlek zorgt ervoor dat bepaalde misstanden als ‘normaal’ worden beschouwd, waardoor passief medeplichtig gedrag ontstaat.
4. Wegkijken als politieke en morele keuze – Overheden, bedrijven en individuen kunnen bewust wegkijken om verantwoordelijkheid te ontlopen. Denk aan regeringen die crises negeren, bedrijven die ethische misstanden verzwijgen uit winstbejag, of individuen die zwijgen uit angst voor sociale of economische gevolgen.
