Neolatijn anagramma (< g anagram - matizein, ‘letters hergroeperen’); syn. letterkeer. Grafische figuur, herschikking van de letters van een of meer woorden tot een nieuwe taaluiting, bv. William Shakespeare > I am a weakish speller.
Varianten:
1) palindroom↗: de precieze omkering van het origineel, bv. ave > eva
2) alfagram: anagram waarin de letters in alfabetische volgorde komen te staan, bv. elba > abel
3) antigram: een permutatie die de omgekeerde betekenis van de oorspronkelijke term heeft, bv. evangelists > evil’s agents; revolution > love to ruin; parliament > partial men
4) open anagram (quasi-anagram): een rangschikking waarbij letters zijn weggelaten om tot een bruikbaar woord te komen, bv. Piet Mondriaan > I paint modern
Genres:
1) naamanagram Een naam karakteriseert traditioneel de naamdrager (l nomen est omen: de naam is veelbetekenend). De Alexandrijnse dichter Lycophron van Chalkis herschikte de naam van koning Pto - lemaios tot het flatterende ‘apo meliots’ (van honing). De Franse renaissancedichter Pierre de Ronsard werd geroemd als ‘La rose de pindare’ (de roos van Pindarus). Naast lovende bestaan er ook afkeurende naamanagrammen. De calvinist Cats noemde de katholiek Joost van den Vondel met een open anagram ‘Sotje vol van Sonden’. De gedoemde dichter Paul Verlaine herdoopte zichzelf tot ‘Pauvre Lelian’ (naar een figuur bij Shakespeare). André Breton bespotte Salvador Dalí met het anagram ‘Avida Dollars’. En Florence Nightingale werd ‘Flit on, cheering angel’. Politiek kritisch is het anagram van ‘Napoleon empereur des Français’: ‘Le pape serf a sacré un noir demon’ (De slaafse paus heeft een zwarte duivel gekroond). A. Hitler werd in Engeland ‘The Liar’ genoemd
2) anagrammatische schuilnaam François Rabelais publiceerde Gargantua et Pantagruel onder de schuilnaam ‘Alcofribas Nasier’. Calvijn publiceerde enkele werken onder de naam Alcvinus (< Calvinus). Sommige auteurs zijn beter bekend onder hun anagrammatische schuilnaam, bv. Voltaire (< Arouet lj, waarin lj staat voor ‘le jeune’); P. Celan (< Antschel, gespeld als Ancel), Yourcenar (< Crayencour). Boris Vian ondertekende zijn gedichten in 1941 met ‘Bison Ravi’. De kunstenaar Fernand-Louis Berckelaers noemde zich Michel Seuphor (< Orpheus). De Nederlandse auteur Ronald Giphart publiceerde onder de naam Arnold Hitgrap. De schuilnaam van de Belgische singer-songwriter Stromae is een anagram van ‘maestro’ (soort verlan↗); zijn muzieklabel en kledinglijn heten ‘Mosaert’
3) anagrammatische zinspreuk Renaissanceauteurs vormden soms een zin - spreuk uit het anagram van hun naam, bv. Lucas d’Heere > Schade leer u (word door scha en schande wijs); Tesselschade > sachte sedeles
4) anagrammatische boektitel Samuel Butler noemde een satirisch-utopische roman Erewhon (< nowhere). D.F. Hofstadter publiceerde Metamagical Themas = Mathematical Games. Walter van den Broeck schreef een romancyclus met titels die anagrammen zijn van elkaar: Het beleg van Laken, Gek leven na het bal!, Het gevallen baken. De hoofdstuktitels zetten het spel met anagrammen voort: Hellegat kan beven, Hete Belg van Laken…
5) anagrammatisch gedicht De Engelse metaphysical poet George Herbert schreef een Latijns gedicht waarin zes anagrammen van Roma voorkomen (oram, maro, ramo, armo, mora, amor). Een Latijns distichon uit 1899 op Omar Khayyam bevat eveneens zes anagrammen van Roma: ‘Sit mora sub ramo, canit omar fontis ad oram;/Cui sit amor quantum dat tibi roma, maro’ (Laten we rusten onder het lover, zingt Omar bij de rand van de bron;/Wie krijgt evenveel liefde als Rome aan u geeft, Maro?). Avant-gardistische dichters gebruiken weleens de techniek van het anagram. Raymond Queneau schreef in 1923 een gedicht met anagrammen van zijn naam: ‘Don Evané Marquy’. Unica Zürn schreef gedichten met verzen die anagrammen zijn van de titel, bv. ‘Das Leben ist schrecklich Besser’stick ich lachend/Asse, Dreck in’s Blechlicht/Schandstrickbleich. Lese/Schlicht als dicker Besen:/Leben, das ist schrecklich’
6) paragram De linguïst F. de Saussure ontdekte in literaire en andere teksten letters van een grondwoord, meestal een eigennaam. Wat hij anagram noemde, herdoopte J. Kristeva tot paragram↗
7) cryptogram (geheimschrift) In 1610 stuurde de astronoom Galileï naar zijn collega Kepler de boodschap ‘smaismrmilmepoetalevmibvnenvgttavires’. De tekst is een anagram voor ‘Altissimvm planetam tergeminvm observavi’ (Ik heb waargenomen dat de hoogste planeet drievoudig is, m.a.w. Saturnus heeft twee manen). Kepler loste het anagram verkeerd op als ‘Salve vmbistineum geminatvm marti proles’ (Gegroet, rondomstaande (?) tweelingen, kinderen van Mars)
Functies:
Niet als anagram bedoelde teksten kunnen soms toch als dusdanig gelezen worden:
1) toekomstvoorspelling De rangschikking van de letters van een naam kan dienen om de toekomst te voorspellen (onomantie). Zo werd ‘Revolution Française’ verklaard als ‘La France veut son roi’ (Frankrijk wil zijn koning) of als ‘Un veto Corse la finira’ (Een veto van een Corsicaan wordt haar einde)
2) religieuze exegese en spirituele oefening Letters uit een religieus geschrift herschikken om er een nieuwe boodschap uit te halen, is een vorm van creatieve exegese of tekstverklaring. In de joodse kabbalistiek worden woorden uit de Bijbel soms anagrammatisch gelezen om een diepere zin te ontdekken. Volgens de Sefer Jetsirah (Boek der schepping) is de hele schepping ontstaan door permutaties van de tweeëntwintig letters van het Hebreeuwse alfabet. In een Latijnse evangelietekst (Johannes 18:38) vraagt Pontius Pilatus aan Jezus: ‘Quid est veritas?’ (Wat is waarheid?). Christelijke exegeten legden Jezus als antwoord het anagram ‘Est vir qui adest’ (De man die hier staat) in de mond. De boodschap van de engel aan Maria (Lucas 1:28): ‘Ave Maria gratia plena dominus tecum’ (Wees gegroet Maria, vol van genade, de Heer zij met u) is vaak anagrammatisch gelezen. De Italiaanse monnik Pompeyo Salvi publiceerde in 1765 een vijfhonderdtal anagrammen, waaronder ‘Pura unica ego sum mater alma Dei nata’ (Als enige zuivere ben ik geboren als de milde moeder van God). Sterker nog was Luc de Vriesse, abt van de abdij Ter Duinen, wiens Metamorphosis Angelica Marianna inter mille figuras transformata (1711) meer dan 3000 permutaties van de annunciatie bevat
3) letterspelen Spellen als Scrabble en Cijfers en letters zijn gebaseerd op het vinden van anagrammen. Cryptogramopgaven bevatten vaak anagrammen: bv. Maakt je van kant (tank). J. Meulendijks en B. Schuil maakten een anagrammenwoordenboek. Nu bieden de anagramoplossers van internet uitkomst
