Algemeen Werkliedenverbond, in Nederland de eerste werknemersorganisatie op protestantschristelijke basis; opgericht 1877. De aanleiding tot de oprichting was de → schoolstrijd, waarin het links-Iiberale → Algemeen Nederlands Werkliedenverbond zich uitsprak voor de neutrale staatsschool.
Dientengevolge scheidden orthodox-hervormde arbeiders zich af onder leiding van Klaas Kater, die in de werkgever 'de beschermer der in de leiding Gods aan zijn zorg toevertrouwde werklieden’ zag. De verkondiging van het geloof stond centraal enPatrimonium droeg dan ook niet het karakter van een echte vakbeweging. Wel deed zij aan consumptie-coöperatie en aan de vorming van fondsen voor uitkeringen bij invaliditeit, ouderdom en overlijden. Kreeg na de → doleantie een gereformeerd karakter. Sinds 1890 bestonden er naast Patrimonium protestants-christelijke vakverenigingen. maar daarna kwam het. vooral door het stuwend werk van Talma tot bundeling van krachten, waartoe 1900 het Christelijk Arbeiderssecretariaat werd opgericht. dat 1905 van Patrimonium werd losgemaakt en 1908 ontstond het → Christelijk Nationaal Vakverbond. Daarnaast behield Patrimonium een beperkte, voornamelijk levensbeschouwelijke functie.
Litt. R.Hagoort, Patrimonium. Gedenkboek bij het gouden jubileum (1927); R.Hagoort, Het beginsel behouden (1934): R.Hagoort, De christ.-soc. beweging (1956); B.Bymholt. Gesch. der Arbeidersbeweging in Nederland (1894; herdr. 1976); J.P.Windniuller en C.de Galan, Arbeidsverhoudingen in Nederland, I (2e dr. 1977).
