Cephalalgia, Cephalaea, kan zich tot een gevoel van druk bepalen (hoofddruk, zie aldaar), maar ook tot de hevigste, borende, stekende of kloppende pijnen stijgen; zij kan in ieder deel van den schedel zetelen, meestal in voorhoofd, slaapstreek of achterhoofd, zich tot één zijde beperken, of den geheelen schedel innemen. Het is geen zelfstandige ziekte, maar een verschijnsel van de meest verschillende aandoeningen.
De oorzaak kan van het bloed uitgaan, en wel op 3 verschillende wijzen. Of de hoeveelheid bloed is grooter dan gewoonlijk (hersenhyperaemie, congestie) en veroorzaakt door drukking H., óf de hoeveelheid bloed is te gering voor de voeding der hersenen (bloedarmoede, hersenanaemie), óf het bloed werkt schadelijk, doordat het vreemde (vergiftige) stoffen bevat. Zoo ziet men H. door te nauwsluitende boorden, of het langen tijd achtereen dragen van zware, drukkende hoofddeksels, waardoor de afvoer van het bloed uit den schedel belemmerd is; hoofdpijnen bij algemeene bloedarmoede; H. bij uraemie, een vergiftiging van het bloed met urinebestanddeelen, enz. Bij koorts treedt in den regel H. op; de H. in het verloop en vooral in het begin van acute besmettelijke ziekten is echter niet alleen hiervan afhankelijk, maar zeker voor een groot deel van de in het bloed circuleerende vergiftige stofwisselingsproducten der bacteriën. Verblijf in bedorven lucht, verkoudheid, maagcatarrh, misbruik van tabak en alcohol zijn eveneens veelvuldig voorkomende oorzaken van H. De meeste aandoeningen der hersenen en vooral der hersenvliezen, gaan vergezeld van H.; zelfs kan deze klacht het voornaamste verschijnsel zijn, waardoor de aandacht het eerst op de hersenaandoening wordt gevestigd.
Bij verschillende neurosen (hysterie, vallende ziekte en vooral neurasthenie), komt H. zeer veel voor; dikwijls wordt de naam „zenuwhoofdpijn” echter ook gebruikt in gevallen waarin men de oorzaak der H. niet kent. Syphilis veroorzaakt dikwijls een eigenaardige H., die ’s avonds optreedt en ’s nachts het ergst is, om des morgens weer te verdwijnen.
De behandeling moet zich geheel naar de oorzaak richten. Wijzen roodheid van het gelaat en de oogen op bloedovervulling, dan heeft aanwending van koude, in den vorm van omslagen, ijszakken of douches dikwijls een goede uitwerking. Bij uraemische H. moet het dieet geregeld, bij de syphilitische een specifieke behandeling ingesteld worden. Bij bloedarmoede moeten opwekkende middelen, krachtig dieet, frissche lucht en staal langzamerhand verbetering brengen. In alle gevallen moet worden gezorgd voor een behoorlijk geregelde ontlasting. Bij een eenigszins langer bestaan der H. moet een geneesheer worden geraadpleegd, daar deze alleen een zich ontwikkelend hersenlijden of een bestaande nierziekte kan ontdekken. Geheel verkeerd is het dus een hardnekkig terugkeerende H. maar te blijven bestrijden, met de gebruikelijke hoofdpijnpoeders als phenacetine, antipyrine en andere.
Een bijzondere vorm van H. is de migraine of hemicranie; deze treedt op aan één helft van het hoofd, begint in den regel op jeugdigen leeftijd (vooral in de puberteitsjaren) en komt bij vrouwen (vooral anaemische en nerveuse) veel meer voor dan bij mannen. De eigenlijke oorzaak is onbekend; door velen wordt een aandoening van den sympathicus aangenomen; in ieder geval speelt erfelijkheid een groote rol. De pijn zelf ontstaat waarschijnlijk in de hersenvliezen. De aandoening treedt op in aanvallen, meestal voorafgegaan en aangekondigd door verschillende prodromaalverschijnselen, als ontstemming, drukking in het hoofd, duizeligheid, misselijkheid, geeuwen, enz. Na korten tijd begint dan de pijn, die tot een zeer groote hevigheid kan stijgen; de huid van den schedel is aan de aangedane zijde pijnlijk bij aanraking. Licht en de geringste geluiden zijn voor den lijder onuitstaanbaar; meestal bestaat sterke neiging tot braken.
In vele gevallen treden oogklachten op den voorgrond, zoodat men spreken kan van hemicrania ophthalmica. In het algemeen kan men twee verschillende vormen onderscheiden, n.l. een waarbij de gelaatshelft der aangedane zijde koel, bleek en droog is, dikwijls met verwijde pupil, en een waarbij deze helft rood, dikwijls met zweet bedekt is en een nauwe pupil toont. In het eerste geval wijzen de verschijnselen op een prikkeling van den sympathicus, in het tweede zijn zij te verklaren door een verlamming van deze zenuw. De duur van een aanval is zeer verschillend, meestal eenige uren tot een dag; het einde wordt dikwijls aangekondigd door overvloedig braken. Het verloop is uiterst chronisch; regel is dat de ziekte op hoogeren leeftijd van zelf verdwijnt. De behandeling is in vele gevallen vruchteloos. De meeste lijders trekken zich bij een aanval terug in de donker gemaakte slaapkamer, gebruiken niets dan wat thee of selterswater, maken koude omslagen op het hoofd, probeeren misschien een voetbad, enz., maar wachten overigens meer of minder rustig het einde van den aanval af.
Narcotische middelen (b.v. morphine) worden bij migraine altijd slecht verdragen. De geneesheer kan door toepassing van vele andere middelen (amylnitriet, ergotine-inspuiting, salicylzure natron in zwarte koffie, nitroglycerine, enz.) in de meeste gevallen verlichting teweeg brengen.
Van groot belang is dikwijls de algemeene behandeling. Staal, zeebaden, bergklimaat, koudwaterbehandeling electriciteit, enz. zijn menigmaal nuttig gebleken.
