De gasfabriek aan het Weerpad in landelijk Oostzaan, omstreeks 1916. De molen links is het Wapen van Oostzaan.
Werkzaamheden aan de gashouder te Wormerveer, omstreeks 1910. Deze houder stond dichtbij de hoek van de Stationsstraat en de Wandelweg.
lijke Regeling Gasbedrijf Zaanstreek-Waterland van 1952. In 1955 werd de produktie van koolgas stopgezet en kwam een tweede watergasfabriek in bedrijf. In 1970, na de komst van het aardgas, werd de produktie stopgezet en werd de laatste gashouder verkocht aan een sloopbedrijf.
Koog Na Zaandam was Koog de tweede gemeente die van gasverlichting profiteerde. In 1861 werd een overeenkomst met de fabriek van De Heus te Zaandam gesloten, die in 1880 en 1890 werd verlengd. Na een conflict in 1908 besloot de gemeente tot het bouwen van een eigen gasfabriek; er werd een overeenkomst gesloten met de Hollandse Residugas Maatschappij (HRM). In 1910 werd de eigen fabriek van Koog geopend, die evenwel van het begin af moeilijkheden veroorzaakte. Het grondstoffengebrek van de Eerste Wereldoorlog maakte de situatie er nog moeilijker op. In 1918 volgde het faillissement van de HRM. De gemeente probeerde nog enige tijd zelf de fabriek te exploiteren, maar in 1919 volgde heraansluiting op het net van Zaandam.
Krommenie Krommenie kreeg reeds in 1860 een verzoek van concessie voor de bouw van een gasfabriek van J. Rijkers. Hem werd toestemming verleend een fabriek neer te zetten aan het Weiver; op 10 januari werd de eerste gaslantaarn in deze gemeente aangestoken. Concessiehouder Rijkers kwam al snel in problemen, zowel in Krommenie als in De Rijp, waar hij ook een fabriek bezat. Een verlaging van de gasprijs (van 30 tot 20 cent per kubieke meter) deed de afzet nauwelijks stijgen. In 1870 kwam de fabriek (voor slechts een deel van de balanswaarde) in bezit van S.
Couwenhoven. Bij diens overlijden in 1880 bleek geen enkele particulier bereid de fabriek over te nemen, en besloot tenslotte de gemeente Krommenie het bedrijf te kopen. De exploitatie verliep aanvankelijk moeizaam, maar later moest de fabriek herhaaldelijk uitbreiden; in 1913 werd Krommeniedijk op het gemeentelijke gasnet aangesloten. Na de moeizame jaren van de Eerste Wereldoorlog (grondstoffengebrek) volgde een nieuwe bloeiperiode. In 1923 sloot Krommenie een contract met Assendelft af, waarin werd vastgelegd dat een deel van Assendelft (De *Langeheit) dertig jaar door Krommenie van gas zou worden voorzien. Na de overeenkomsten met staalfabriek Hoogovens, die cokes-gas kon leveren, werd de produktie van de gasfabriek van Krommenie in 1929 stopgezet en werden de verschillende toestellen verkocht.
Wormerveer In Wormerveer ontstond al in 1861 een particulier gasfabriekje, dat de firma Wessanen en Laan in een eigen ketelhuis in werking stelde. In januari 1863 besloot de gemeente Wormerveer concessie aan D.A. Schreden te verlenen. Reeds in augustus van hetzelfde jaar kon diens fabriek het eerste gas in de gemeenten Zaandijk en Wormerveer leveren.
In tegenstelling tot de meeste andere Zaanse gemeenten verliep, veroorzaakt door de snelle industrialisatie in deze gemeente, de exploitatie van de particuliere fabriek van het begin af aan succesvol. Daarom was de gemeenteraad in 1866 niet bereid de concessie aan Schretlen te verlengen en werd de exploitatie van de fabriek overgenomen. De overname leidde wel tot conflicten met de gemeente Zaandijk; snel na de overname volgden de eerste klachten. In 1929 sloot het Wormerveerse gasbedrijf een overeenkomst met de gemeenten Wormer en Jisp; in datzelfde jaar werd een overeenkomst afgesloten met Hoogovens; het staalbedrijf ging cokes-gas aan de gemeente leveren. In 1930 werd de gasfabriek van Wormerveer buiten bedrijf gesteld; in datzelfde jaar had de aansluiting van West-Knollendam op het gasnet plaats.
Wormer Wormer kreeg pas laat openbare straatverlichting. Pas in 1885 werden de eerste straatlantaarns geplaatst en eerst in juli 1912 kwam de (particuliere) gasfabriek in de gemeente in bedrijf. Deze bleef slechts twee jaar in particuliere exploitatie; daarna werd het een gemeentelijke fabriek, die tevens Oost-Knollendam en Jisp van gas voorzag. De moeilijke situatie in de Eerste Wereldoorlog (grondstoffengebrek) en de omstandigheid dat veel particuliere afnemers op elektrische verlichting overstapten, zorgden ervoor dat de fabriek nooit rendabel werd. In 1929 werd de gasvoorziening van Wormer door Wormerveer overgenomen.
Oostzaan Oostzaan was de enige Zaanse gemeente die onmiddellijk zelf een gasfabriek bouwde; in deze gemeente was nooit particuliere exploitatie van het gasnet. De fabriek kwam in
1913 in gebruik. Door het grondstoffentekort van de Eerste Wereldoorlog, de Watersnood van 1916 en de aantasting van de buizen door veenzuur bleef de fabriek verliesgevend en tenslotte in 1931 werd een overeenkomst gesloten met de gemeente Zaandam over de gasvoorziening. De gebouwen van de gasfabriek werden eerst in 1968 gesloopt.
Ger Jan Onrust Literatuur: D. Kerssens: GEB.GZW, EZW, Van toen naar nu; Zaandam, 1989. Gastarbeiders. Verouderde aanduiding voor buitenlandse werknemers. Zie: ^Allochtonen en *Arbeidsplaatsen en Bedrijfsgrootte. Gauwdief, de. Papiermolen te Westzaan, zie: De * Schoolmeester.
