een boze vrouw
Generaties woordenboekmakers hebben zich beijverd om de kwaadaardige eigenschappen van Xanthippe, de vrouw van Socrates, in kaart te brengen. De meest complete beschrijving is te vinden in de Kunstwoordentolk van Jacob Kramers uit 1847. Xanthippes naam - maar dan zonder de h - wordt daar synoniem verklaard met 'een kwaad wijf, huisdraak, eene helleveeg, een huiskruis, eene broekdraagster'.
Het tragische is dat deze kwalificaties historisch ongegrond zijn. Socrates [469-399 v.Chr.] trouwde toen hij 50 of 55 was met Xanthippe, die hem drie zonen schonk. Dat is het enige wat over Xanthippe onomstotelijk vaststaat. Al het andere berust op overlevering.
Dat Xanthippe hét symbool voor een 'huisdraak' zou worden ligt vooral aan Socrates zelf. Socrates was in Athene een omstreden filosoof. Hij verrijkte de taal met begrippen als socratische leerwijze en socratische vragen en Vestdijk heeft het ergens over 'de socratische neus, dik, knollig, solide'.
Socrates had inderdaad een grote wipneus, in combinatie met uitpuilende ogen en een dikke buik. Maar wezenlijker was zijn complete onverstoorbaarheid. Xanthippe zelf moet ooit hebben gezegd dat zij Socrates 'onder alle, zelfs onder de verschrikkelijkste omstandigheden, altijd gelijkmoedig, zonder eenige de geringste verandering in zijn gelaat' had gezien.
Deze eigenschap maakte Socrates tot een dankbaar onderwerp voor filosofisch-moralistische anekdotes. Om de kalmte van de wijsgeer goed tot uitdrukking te laten komen was er in zo'n anekdote een 'contrastfiguur' nodig. De arme Xanthippe dus. Althans, dat is hoe oudheidkundigen de beeldvorming rond de 'huisplaag' van Socrates tegenwoordig verklaren.
Met name de zogeheten cynici, filosofische tegenstanders van Socrates, stoffeerden de legende rond Xanthippe met steeds meer details. Zo zou Xanthippe op een dag een koek die Alcibiades, een leerling van de wijsgeer, aan zijn meester had opgestuurd, op de grond hebben gegooid en vertrapt. Socrates kon er alleen maar om lachen en zei: 'Nu zul jij er niet van kunnen eten.'
Bij een andere gelegenheid gooide Xanthippe na een verschrikkelijke ruzie Socrates een kom vuil waswater over het hoofd. Waarop de filosoof, even koelbloedig als altijd: 'Ik wist het wel, na een donderbui valt er regen.'
Toen Alcibiades eens aan Socrates vroeg hoe hij het bij zo'n feeks uithield, zei Socrates, volgens een 19de-eeuwse versie van het verhaal: 'Zij is mij nuttig, want zij geeft mij gelegenheid mijn geduld te oefenen en stelt mij daardoor in staat, alle ongelijk dat mij van anderen wedervaart met lijdzaamheid te dragen.'
Er zijn een paar pogingen gedaan om Xanthippe in ere te herstellen. Weiland tekende in 1843 in zijn Kunstwoordenboek aan dat de echtgenote van Socrates 'ofschoon zonder grond, in den kwaden naam staat'. Overigens geeft Weiland als enige het werkwoord xantippiseren, dat volgens hem 'twisten, kijven, schelden (van booze vrouwen)' betekent.
Veel duidelijker is de Amerikaanse schrijver I.F. Stone. In The trial of Socrates (Boston 1988) noemt hij Xanthippe 'the unsung heroine of the Socratic saga'. Ze was juist goedhartig, liefdevol en geduldig en toonde 'ongekende toewijding'.
Zeker is dat Xanthippe de wanhoop nabij was toen Socrates tot de gifbeker werd veroordeeld. Socrates stuurde haar echter zijn cel uit om zich nog wat te onderhouden met zijn filosofische kameraden. Xanthippe gaf zich daarop, volgens een naslagwerk, 'aan zulke hartstogtelijke, ongeveinsde droefheid over, dat haar vrienden vreesden, dat ook zij er het leven onder verliezen zou'.
Het is hoog tijd dat Xanthippe recht wordt gedaan.
