repeterend visueel effect
In 1863 richtte Gerard Droste sr. [1836-1923] in Haarlem een koekbakkerij annex 'salon refraîchissement' op, gespecialiseerd in chocolade. Met twee van zijn zes zonen begon hij flikjes (z.a.) te maken, die vanaf het begin pastilles werden genoemd. Om ze te laten glimmen, werden de pastilles met een watje opgepoetst.
De zaken liepen voorspoedig. In 1890 produceerde Droste honderd kilo chocolade per dag. Zijn bedrijf was toen gevestigd in de kelder en de tuin van een pand waarin zijn zoon Cornelis diners voor de elite van Haarlem verzorgde. In 1897 bouwde Droste sr. een fabriek buiten de stad. Hij exporteerde zijn pastilles toen al volop naar Rusland, Amerika en vele Europese landen.
Volgens het jubileumboek Droste Artistically Portrayed (Weert 1988) van Henk Egbers moet het omstreeks 1904 zijn geweest dat Gerard Droste sr. kennismaakte met het schilderij La serveuse de chocolat ('Het chocolademeisje') van de Zwitserse schilder Jean Etienne Liotard [1702-1789]. 'Een keurige verschijning, waarvan de dienstbaarheid afstraalt', aldus Egbers. Overigens ontbreekt op dit doek, dat Liotard in 1744 schilderde, het repeterende effect dat het Droste-blikje later zo bekend maakte.
Wie de Droste-verpleegster maakte is niet bekend. Zij droeg in ieder geval een dienblad met daarop, naast een dampende kop chocolademelk, de cacaobus waarop zij zelf weer stond afgebeeld met een dienblad met daarop... het droste-effect!
Waarom Gerard Droste voor een verpleegster koos is niet geboekstaafd. Waarschijnlijk omdat men vroeger aan chocolade een geneeskrachtige werking toekende. Egbers beschrijft haar als 'een oprechte verpleegster, die geen slaap- of andere pillen op haar dienblad draagt, maar eerlijke chocolade. Goed voor u!'
Overigens droeg zij aanvankelijk een band van het Rode Kruis. Nadat het Rode Kruis hiertegen in 1913 had geprocedeerd kwam er tijdelijk een soort 'aanvoerdersband' voor in de plaats.
Een zuiver droste-effect is in de beeldende kunst een zeldzaamheid. Een eind in de richting komt het allegorische schilderij De Schilderkunst van Johannes Vermeer [1632-1675] in het Kunsthistorisches Museum in Wenen. Het toont de schilder in zijn atelier, werkend aan een schilderij. Zijn model zien wij twee maal: eenmaal staand in het atelier en eenmaal in wording op het schilderij-in-het-schilderij.
Het effect is ook meerdere keren in de literatuur gebruikt. Zo schrijft André Gide in Les Faux-Monnayeurs (1925) over een schrijver die een boek schrijft over een schrijver, die... et cetera.
Volgens Nico Scheepmaker spreekt men in Zweden van het Skur-effect. Dit gaat terug op een mannetje op een bus schuurpoeder, met in zijn hand diezelfde bus.
Het woord droste-effect is pas sinds kort in onze woordenboeken opgenomen. Voor zover bekend vermeldde Van Dale Hedendaags Nederlands het in 1984 als eerste. Inmiddels is het ook in de Grote Van Dale (1992) opgenomen. Kramers (1990) en Koenen (1992) spellen het met een hoofdletter, Van Dale met een kleine letter.
