Wenden wij ons thans tot een ander deel der tropische werkplaats, waar een geheel nieuw gebied ontsloten werd, dat eerst beperkt scheen tot een bepaalde tropische ziekte, de beri-beri, maar dat bij voortgezette studie het thans rijke, bijna onoverzienbare studieveld der vitaminen opleverde. Het nu al classieke onderzoek van Eijkman, jaren later met de Nobelprijs beloond, berustte op een toevallige gebeurtenis.
Onder de kippen, als proefdieren in het Geneeskundig Laboratorium te Weltevreden gebruikt, brak een ziekte uit met verlammingen, als gevolg van een degeneratie der zenuwen. Deze ziekte verdween even plotseling als zij gekomen was; het bleek dat de voeding veranderd was en door nauwkeurig onderzoek toonde Eijkman aan, dat kippen, gevoed met gepolijste rijst, waarvan het zilvervliesje was afgemalen, deze kippenberi-beri kregen, terwijl rijst met het zilvervliesje de ziekte genas en voorkwam.Eijkman wees direct op de overeenkomst van deze kippenziekte met beri-beri. Vorderman toonde aan, dat bij dwangarbeiders in gevangenissen op Java, gevoed met sterk gepolijste rijst, 300 maal meer beri-beri ontstond dan bij dwangarbeiders, gevoed met weinig gepolijste rijst, waar zich het zilvervliesje dus nog om bevond; hiermede was de functie van het zilvervliesje t.o.v. beri-beri vastgesteld. Grijns, de medewerker van Eijkman, heeft daarna in systematisch nauwkeurig onderzoek vastgesteld, dat de toenmalige beschouwing dat eiwit, zetmeel en vet, mits in voldoende hoeveelheden gebruikt, een goede voeding gaven, onjuist was: het zilvervliesje bevatte in zeer kleine hoeveelheden een stof, die nodig was voor een goede gezondheid en die hij als protectieve (beschermende) stof beschouwde. Door Funk is later aan deze stoffen de naam vitaminen gegeven, welke naam burgerrecht verkreeg.
Jansen heeft na langdurig onderzoek in 1926 het beri-beri vitamine in chemisch zuivere vorm kristallijn kunnen bereiden. Door Jansen was de sluitsteen gelegd op dit grootse onderzoek, door Nederlanders begonnen en voleindigd; met het vitamine B, of aneurine was het kostbare geneesmiddel voor de beri-beri geleverd. Om een indruk te geven van de hoeveelheid vitamine B, die in zilvervliesrijst voorkomt: uit 300 kg rijstzemelen (dedek) werd 100 mg kristallijn vitamine B, bereid. Sindsdien is het Williams in 1936 gelukt het aneurine synthetisch te bereiden, waardoor het in grote hoeveelheden beschikbaar is gekomen.
Beri-beri ontstaat bijna uitsluitend bij volken, die rijst als hoofdvoedsel gebruiken met weinig bijspijzen, vlees, groenten en vetten, ook in de subtropen (Japan).
De beri-beri, in 1630 door Bontius beschreven, wordt gekenmerkt: 1. door degeneratie van de perifere zenuwen, waardoor spierverlammingen, vooral aan de benen, met typische gang (hanentred) en gevoelsstoornissen in het overeenkomstige huidgebied ontstaan;
2. door vochtophoping in het onderhuidse weefsel (oedeem) met opgezette benen, handen, armen en gelaat en later het gehele lichaam; bovendien vocht in longholten, hartzakje en buikholte (natte beri-beri);
3. door veranderingen in de hartwerking: snelle pols, bonzende hartactie met hartkloppingen.
De droge beri-beri, die zelden voorkomt, heeft geen oedeem en geen hartverschijnselen, de verlammingen der spieren zijn daarbij veel uitgebreider en tasten ook de lichaamsspieren van hals en zelfs middenrif aan, de dood treedt in door verlamming der ademhalingsspieren.
Wanneer mensen, in B, vitamine-armoede verkerende, zich blootstellen aan grote lichaamsinspanning (marcherende troepen) en dus ook veel rijst (sterk gepolijst) eten, zien we soms de acute hart beri-beri ontstaan, waardoor in enkele dagen de dood kan intreden. Genezing brengt de therapie met vitamine B, (aneurine) en goede voeding.
Van de overige avitaminosen moet nog genoemd worden de pellagra
