v. (-en),
1. het waarnemen; perceptie, bewuste opname van informatie;
2. een bepaald geval van waarnemen, observatie: waarnemingen doen;
3. tijdelijke vervulling.
FILOSOFIE
De waarneming is een moeilijk wijsgerig probleem, ofschoon zij bij oppervlakkige beschouwing eenvoudig lijkt. Wanneer men echter zegt ‘ik zie een tas’, dan is dat streng genomen onjuist, want de ogen nemen slechts bepaalde kleuren en vormen waar en het is via het denken, getraind door opvoeding en omgeving dat men zeggen kan ‘ik zie een tas’. In de filosofie heeft men dan ook als grensbegrip voor ‘zuivere waarneming’ het begrip sense data ingevoerd. Het is zeer de vraag of er in de praktijk wel ooit sprake kan zijn van ‘zuivere waarneming’ (zonder denken en zonder enige interpretatie), maar wel kan men spreken van niveaus van interpretatie. Een uitspraak als ‘ik zie een tas’ mag dan al een element van interpretatie bevatten, dit geldt nog meer voor een uitspraak als ‘ik zie een tas die van mij is’. Tegenover deze laatste, meer ‘interpretatieve’, uitspraak is de eerste uitspraak puur beschrijvend en staat dichter bij zuivere waarneming.
De verschillende waarnemingen worden in het kenproces via het denken door middel van logische wetten en passende begrippen verder geordend. Bij dit alles blijft het moeilijk vast te stellen welke inbreng de mens heeft en wat op van de mens onafhankelijke feiten teruggaat. Het denken interpretatiekader van de mens heeft immers invloed op de waarneming. En bij dit denken interpretatiekader moet men weer onderscheiden tussen dat wat alle mensen gemeenschappelijk hebben (wat Kant ‘het bewustzijn überhaupt’ noemt) en dat wat resultaat is van de culturele situatie waarin men zich bevindt. Zo zal een papoea uit de binnenlanden van West-Irian geen ‘tas’ en een Amsterdammer geen zwijnenspoor waarnemen, empirisme, kennisleer.
LITT. M. Merleau-Ponty, Phénoménologie de la perception (1945); Het waarnemen (speciaal nummer van Wijsgerig Perspectief, juli 1962); R.J. Swartz (red.), Perceiving, sensing and knowing (1965); G.J. Warnock (red.), The philosophy of perception (1967); H.G. van Bueren e.a., Waarneming in de verschillende wetenschappen (1967); F. Jackson, Perception (1977).
PSYCHOLOGIE
Onder waarneming valt in ieder geval opname van informatie door middel van de zintuigen: gezicht, gehoor, tastzin (waarbij ook pijnzin), reuk en smaak. Het begrip is echter niet scherp afgebakend; zo wordt het zich bewust maken van de eigen gemoedstoestand in sommige psychologische theorieën wel, in andere niet tot waarneming gerekend.
Waarneming impliceert interpretatie: men kan niet bewust informatie opnemen zonder deze te rangschikken in het kader van wat men eerder ervaren heeft. Daardoor wordt b.v. afb. waargenomen als een vrolijk gezicht, niet als een cirkel met twee stippen en een gebogen lijntje. Daardoor ook kan eenzelfde verschijnsel door de een anders worden waargenomen dan door de ander: waar de wijnkenner b.v. bourgogne proeft, proeft de leek alleen wijn. Wat waargenomen wordt en wat niet, hangt o. a. af van de per soort en per individu verschillende capaciteit van de zintuigen. Zo hoort een hond bepaalde tonen die voor de mens te hoog zijn om waar te nemen. Ook aandacht en concentratie spelen een grote rol.
Met meer aandacht neemt men scherper waar, en anderzijds kunnen b.v. allerlei geluiden iemand volkomen ontgaan als hij geconcentreerd bezig is met iets anders. Verder zijn intentie en verwachting van belang.
De waarneming vormt in de psychologie een belangrijk en zeer gecompliceerd veld van onderzoek. LITT. W. Dember, The psychology of perception (1961); M.D. Vernon, The psychology of perception (1962; Ned. vert. 1966); P. Linsay en D. Norman, Human information processing (1972).
