buis (lang, hol cilindervormig voorwerp) - v./m. (buizen), lang, hol cilindervormig voorwerp, bestemd om er vloeistoffen of gassen door te leiden of er in te bewaren (gewoonlijk wijder dan een pijp): de buizen van de waterleiding; een tinnen, glazen —; buizen trekken, persen; mechanisme dat in de kop van projectielen geschroefd wordt om deze te laten springen; (anatomie) — van Eustachius, halfbenige buis die de trommelholte met de keelholte verbindt; Fallopische -, trechtervormige verwijding van de eileider; (plantkunde) onderste deel van een vergroeidbladige kelk of kroon; (elektronika) elektronenbuis; beeldbuis; (pars pro toto) televisie: wat is er vanavond op de —?; (gew.) hoge hoed, hoge zijden; een — krijgen, halen, zakken (bij een examen).
MILITARIA. Er bestaan verschillende typen buizen waarmee projectielen tot ontploffing gebracht kunnen worden: 1. de schokbuis, de explosie van de springlading treedt — afhankelijk van de instelling van de buis op bij het eerste contact van het projectiel met het getroffen object (‘snelle buis’) of na het binnendringen daarin (‘trage buis’);
2. de tijdbuis, de explosie treedt op na het verstrijken van een vooraf ingestelde tijd;
3. de tijd-schokbuis, een combinatie van tijdbuis en schokbuis;
4. de nabijheidsbuis, de werking berust op een ‘radarontsteking’;
5. de betondoorborende buis, die werkt als een schokbuis met ingebouwde vertraging. De buis wordt in de regel in de kop van het projectiel aangebracht. In de andere gevallen betreft het een ‘bodembuis’. Alle typen buizen bevatten verscheidene beveiligingen tegen ontijdige ontsteking.
TECHNIEK. De buis speelt in de techniek een grote rol en wordt van velerlei grondstof vervaardigd. Men kan, al naar de grondstof, vele fabricagemethoden onderscheiden. 1. Buizen uit plaatvormig materiaal, b.v. plaatijzer, al of niet gelast, de buizen hebben dan een naad overlangs.
2. Gieten van gesmolten materiaal, b.v. gietijzer; volgens één der procédés worden de gietvormen tijdens het gieten snel gedraaid, waardoor het vloeibare metaal als het ware gecentrifugeerd wordt en de buiswand een grote dichtheid en sterkte verkrijgt.
3. Persen of spuiten uit een ringvormige opening van stoffen in plastische toestand, b.v. kunststof of kleihoudende massa’s, zoals draineer- en grèsbuizen (beide ook wel aarden buizen of kannebuizen genoemd), chamottebuizen en porseleinen buizen, verder uit lood, rubber enz. Buizen van kunststof worden veel voor elektriciteitsleidingen en voor waterleidingen gebruikt. De aarden buizen worden voornamelijk in twee soorten gefabriceerd, a. De onverglaasde zijn poreus, dienen voor drainage (draineerbuizen), zijn kort en hebben een geringe middellijn, b. De verglaasde aarden buizen of
grèsbuizen zijn van speciale klei bij hoge temperatuur gebakken, zijn weinig poreus, voorzien van zoutglazuur (ontstaan door het strooien van keukenzout in het vuur), gewoonlijk 1m lang en van uiteenlopende wijdte; zij worden toegepast voor duikers, leidingen, rioleringen enz. Imitatie-grèsbuizen zijn van de poreuze soort, overtrokken met loodglazuur. Dergelijke buizen worden ook als schoorsteenpotten gebruikt. Voor het vormen wordt de goed voorbereide klei door een soort transportschroef door een mondstuk geperst (strengpers), waarvan de ringvormige opening verticaal naar beneden gericht is. Na het drogen kan het bakken in verschillende soorten ovens geschieden.
4. Glazen buizen worden verkregen door snel uittrekken (voor thermometercapillair tot 150 m lang) van
een gloeiende, holle, aan de blaaspijp bevestigde glasmassa. Ook machinaal kan er continu getrokken worden via een draaiende of een kegelvormige vaste blaaspijp.
5. Stampen van enigszins vochtige, maar weinig plastische massa’s in een ringvormige ruimte, b.v. betonnen rioolbuizen.
6. Elektrolyse van metalen op cilindrische elektrode, b.v. roodkoperen buizen.
7. Uitboren van een massieve cilinder, zoals bij vele machineonderdelen en instrumenten geschiedt.
8. Stalen buizen worden voor het merendeel vervaardigd volgens het ehrhard- of het mannesmannprocédé. Het warmwalsen van buis wordt piercen genoemd, en op speciale piercing-machines kunnen koperen buizen worden vervaardigd tot een buitendiameter van 350 mm. De meest gangbare handelsmaat in koperen buis is 6 m lengte, 75 mm uitwendige middellijn en 7,5 mm wanddikte. De tijd van de eigenlijke piercing duurt slechts 15—20 s, zodat moderne piercingmachines zeer efficiënt zijn en tot 100 buizen per uur kunnen fabriceren.
9. Door middel van extrusie, waarbij in een extrusiepers gegoten ronde blokken de persblokken met behulp van een grote drukkracht (25—75 MN, 2500—7500 t) uit een cilindervormige houder door een relatief kleine matrijsopening worden geperst.
10. Trekken van buizen met vaste plug of met vliegende plug, waarbij de buis door een matrijs wordt getrokken waarvan de opening kleiner is dan de buitenmiddellijn van het uitgangsmateriaal. Om het proces te beginnen, moet dus de afmeting van het beginstuk worden verkleind het zogenaamde punten. Ultradunne buizen vervaardigd als koudgetrokken naadloze buis kunnen nu zelfs worden geleverd uit roestvrij staal, koperlegering, titanium en tantalium met een minimum- en maximummiddellijn van resp. 6,35 mm en 63,5 mm met een minimale en maximale wanddikte van resp. 0,1 mm en 0,5 mm. Zie afb.
Litt. W. Giegerich, W. Trier, Glasmaschinen (1964); Koper en koperlegeringen, publikatie van het Ned. Koperinstituut (1969).
