Monumenten in Nederland: Noord-Brabant

Ton Kappelhof, Chris Kolman, Ben Kooij, Ben Olde Meierink, Nelleke Reijs en Ronald Stenvert (1997)

Gepubliceerd op 02-01-2020

Woonhuizen in Heusden

betekenis & definitie

Woonhuizen. Heusden is in essentie een (17de-eeuwse) Hollandse stad en bezit nog veel oude, diepe panden.

De meeste huizen zijn sedert de jaren zestig van de 20ste eeuw gerestaureerd. Ze dateren vrijwel alle van na de ombouw tot vestingstad in 1581-'89.De panden Engstraat 6, Engstraat 2 en Engstraat 4, het eerste met het jaartal 1583 in muurankers en de laatste twee met geprofileerde korfboogvormige ontlastingsbogen, zijn hier voorbeelden van. Ook de bijzonder rijk bewerkte voorgevel van Hoogstraat 4 heeft deze vorm van ontlastingbogen, maar tevens boogtrommels met metselmozaïek. Dit pand uit omstreeks 1600, is voorzien van een topgevel in rode en gele baksteen met in- en uitgezwenkte gevelvorm, onderaan eindigend in een naar binnen draaiende voluut, kenmerkend voor de maniëristische architectuur. De ingang bevond zich in de gang aan de zijkant, die in het begin van de 19de eeuw werd overbouwd. De huidige toegang stamt uit die tijd; de toenmalige vensters zijn bij restauratie in 1980 vernieuwd. Een ander rijk uitgevoerd pand is Putterstraat 1a, met in het interieur op de verdieping moer- en kinderbinten en consoles met ojiefprofilering.

Het jaartal in de gevelsteen las men voorheen abusievelijk als 1521 in plaats van 1621. De vormgeving van de cartouche en de gevel duiden echter op een datering in 1621. De gevel, waarvan de top is verdwenen, wordt gekenmerkt door terugliggende vensters met driepasversiering in de boogtrommels van de verdieping en muurdammen die beneden ontspringen op zuiltjes en daarboven op kraagstenen in de vorm van een kopje. Dit maniëristische geveltype duidt men wel als ‘Dordtse gevel’ aan. Elementen hiervan zijn ook te vinden bij Ridderstraat 7 (begin 17de eeuw), Ridderstraat 23, uit 1605 met gevelsteen in cartouche, en Oudheusdensestraat 15, uit 1619 met in een cartouche de voorstelling van een hakbijl. Deze drie huizen hebben hun topgevels verloren en zijn vrij sterk gerestaureerd.

Breestraat 13 dateert uit 1629 en heeft een topgevel met in- en uitgezwenkte vormen in gele baksteen. Tussen de verdiepingsvensters bevinden zich nissen. De onderpui dateert van de restauratie door A. Peetoom in 1970. Voor het huis staat een gedateerde, van elders afkomstige, stoepsteen uit 1571 met onder meer een leeuwenkop en krulwerk. Vismarkt 7 heeft een laat-maniëristische vormgeving, hetgeen te zien is aan de natuurstenen speklagen, maar meer nog aan de gekoppelde pilasters op de verdiepingen.

Cartouches, met de datering 1638, tonen het voor die tijd kenmerkende kwabornament. Omstreeks 1830 maakte de oorspronkelijke trapgevel plaats voor een ver uitstekende, rechte kroonlijst. Toen en bij de restauratie in 1985 zijn de vensters gewijzigd. Voor het huis staan twee stoepstenen. Het Open Hof (Breestraat 10), een logement uit 1604, heeft nog wel zijn oude trapgevel. Andere panden met 17de-eeuwse elementen zijn: Oudheusdensestraat 5 (1619), Vismarkt 1 (omstreeks 1620) met trapgevel en Drietrompetterstraat 16 (omstreeks 1625).

Stadshaven 2, Sterrestraat 7, Wittebroodstraat 11 en Wijksestraat 8 stammen alle uit het begin van de 17de eeuw, waarbij de laatste twee nog niet zijn gerestaureerd. Een karakteristiek voorbeeld van een sterk gerestaureerd 17de-eeuws pand is Vismarkt 14. De trapgevel is uit de bouwtijd, maar de pui is een ontwerp van A. Peetoom (1969) en kenmerkt de toenmalige restauratievisie. Op een aantal plekken zijn aardige 17de-eeuwse gevelstenen te vinden: Breestraat 25 (‘in 't Paradijs’, met voorstelling van Adam en Eva), Stadshaven 3 (liggende figuur door wereldbol) en Herptsestraat 30 (in de zijgevel: ‘Nackt ben ik geboren, noch heb ick meer gewonnen dan verloren’). Voorbeelden van oorspronkelijk 17de-eeuwse pakhuizen zijn Nieuwstraat 10 en Hoogstraat 11.

Het woon- en winkelpand Botermarkt 19 uit 1734 heeft vensters gevat in sieromlijstingen in Lodewijk XIV-stijl. De lijstgevel stamt uit 1812, het snijraam en de ramen met kleine roedenindeling zijn bij de restauratie in 1971 aangebracht.

Wijksestraat 38 is een rijk woonhuis uit omstreeks 1750 met een gevel in Lodewijk XV-stijl voorzien van kroonlijst op sierlijke consoles, hardstenen stoeppalen en het alliantiewapen van de families Wendholt en Engelenberg. In het pand bevinden zich kelders uit omstreeks 1400. Breestraat 1, een herenhuis in empire-trant, dateert uit omstreeks 1790. Burchtplein 7 is een pand uit 1849 met waaierzwikken en hardstenen stoeppalen. Botermarkt 3 stamt uit omstreeks 1850 en heeft vroegneogotische deur- en vensteromlijstingen. Ook binnen zijn neogotische versieringen aanwezig.

De lijstgevel wordt bekroond door een gietijzeren balustrade in dezelfde stijl. Achter de gevel van Putterstraat 48, uit omstreeks 1860, gaat een ouder maar ingrijpend verbouwd huis schuil. Een opvallende gevel, in opbouw vergelijkbaar met die van de Geref. kerk, heeft Putterstraat 11 uit circa 1865. Rond 1875 werden Hoogstraat 9 en het woon- en winkelpand Hoogstraat 12, met fraaie pui, gebouwd. Ook Engstraat 14 heeft een karakteristieke winkelpui uit die tijd, voorzien van pilasters met composiete kapitelen. De winkelpui van Botermarkt 9 stamt uit omstreeks 1885.

Het statige woonhuis Hoogstraat 24, voorzien van een met leien gedekte kap met in zink uitgevoerde ovale dakramen, werd rond 1890 gebouwd. Het bijbehorende koetshuis (Hoogstraat 18) stamt uit dezelfde tijd. Omstreeks de eeuwwisseling werd er in Heusden niet veel gebouwd. Een noemenswaardige uitzondering is Waterpoort 18, een woonhuis uit circa 1906, opgetrokken in het voor die tijd moderne kalkzandsteen.