De Engelse dichter en predikant John Donne leefde van ongeveer 1572 tot 31 maart 1631. Zijn poëtisch werk omvat naast liefdesgedichten ook satires en religieuze verzen. Hoewel hij zelf veel meer waarde hechtte aan zijn religieuze teksten, lezen tegenwoordig nog maar weinig mensen zijn preken. Donne wordt nu eerder beschouwd als de liefdesdichter bij uitstek.
John Donne als liefdesdichter
Vooral de gedichten die hij in zijn jeugd schreef zijn heel aards en zinnelijk, maar tegelijk verwijzen zij naar een hogere, vergeestelijkte werkelijkheid, naar 'het metafysische'. Wie bij 'liefdesgedichten' denkt aan zeemzoete romantiek is bij Donne aan het verkeerde adres. Ze gaan over liefde, maar in elk gedicht behandelt Donne liefde op een geheel andere manier. Op sommige momenten is hij een geharde cynicus zonder illusies, maar het volgende moment kan hij nauwelijks de woorden vinden om de volmaakte liefde te beschrijven. Hij is soms cynisch, soms gelaten en moe. De inconsistenties in toon zijn opmerkelijk en talrijk, en hij neemt zo veel botsende standpunten in dat we nauwelijks kunnen geloven dat hij die allemaal persoonlijk onderschrijft. Vaak is het zijn doel om een bepaald standpunt zo overtuigend mogelijk te verdedigen, waardoor de indruk ontstaat van een directe, persoonlijke verklaring. Zo wordt het gedicht een logisch opgebouwd pleidooi, waarin de 'conceits' de belangrijkste argumenten vormen.
Metafysische dichters
Tegenwoordig wordt John Donne erkend als de belangrijkste vertegenwoordiger van een groep dichters die metafysische poëzie schreven. De benaming is een beetje een miskleun, want er is in de 17e eeuw nooit zoiets geweest als een georganiseerde groep die zichzelf de 'metafysische dichters' noemde. Donnes invloed was wel voelbaar in het werk van dichters als Andrew Marvell, Richard Crashaw, Henry Vaughan, Robert Herrick, Abraham Cowley en George Herbert. Typisch aan deze stijl zijn onder meer: ongewone rijmschema’s, dubbelzinnigheid, verrassende en soms bizarre metaforen en “conceits” (vondsten die je als lezer op één been zetten). Zo vergelijkt hij in één van zijn gedichten de liefde met een vleesetende vis en in een ander gedicht verzoekt hij God om hem te zuiveren door hem te onteren ('to rape').
Een man van contradicties
Donne was een man van contradicties. Als vooraanstaand lid van de Anglicaanse Kerk toonde hij een diepe spiritualiteit die zich heel zijn leven in zijn geschriften manifesteerde. Maar als man toonde John Donne een vleselijke lust voor het leven, ongewone sensatiezucht en drang naar gevaar en avontuur. Donne had een complexe persoonlijkheid. Wie zijn leven en werk bestudeert ontkomt er niet aan om te denken dat er 'twee Donnes' zijn ("Zwei Seelen wohnen, ach! in meiner Brust"...), en dat idee wordt nog gevoed doordat John Donne het zelf had over de avontuurlijke losbol "Jack Donne" die liefdesgedichten schreef en "Dr. John Donne", de ernstige predikant. Hij is beide: een groot religieus èn een erotisch getinte dichter, en als geen ander wist hij spiritualiteit en fysieke zinnelijkheid te verenigen in zijn poëzie.
Geen kamerdichter
Donne was beslist geen kamerdichter, hij stond in het volle leven en interesseerde zich bijvoorbeeld intens voor de wetenschap van zijn tijd. Zijn schrijven draagt dan ook de sporen van de ingrijpende veranderingen die zich voordeden op de drempel van de moderne wereld, op gebieden als anatomie, astronomie, wiskunde, perspectief, religie, ontdekkingsreizen, theater, kunst, en concepten van het zelf.
Fascinerend dichter, ook voor de moderne lezer
Een gedicht van John Donne kun je nooit volledig verklaren, een deel ervan blijft altijd verborgen voor de lezer, vooral door de beeldrijke, symbolische taal die hij gebruikt. Vandaar dat deze poëzie ook vrij moeilijk te vertalen is. Hoe dan ook, Donnes poëzie blijft ook in onze tijd boeien. Donne verrast, schokt, verleidt, speelt, valt aan, hij laat je niet onberoerd. Hij heeft lak aan mooie woorden en vloeiende rijmen en hakt met groot plezier in ritme en rijm, alsof hij niet wil dat het allemaal te perfect wordt. Soms verleidt hij je met een prachtige versregel om met groter effect een platvloerse opmerking te kunnen maken. Tenminste, zo lijkt het. Donne is een strateeg: een gedicht is een ontwikkeld argument dat zich echter niet beperkt tot de grenzen van de rationaliteit. Donne spreekt recht in je gezicht, hij is aanwezig. Hij heeft wat te zeggen.
Invloed van Donne op de literatuur
Donnes invloed op de latere literatuur mag aanzienlijk genoemd worden, ook al erkende men zijn belang als innoverend poëet pas in de vroege 20e eeuw, na meer dan twee eeuwen in de vergetelheid te zijn beland. Het dramatische realisme van zijn poëzie oefende een vormende invloed uit op moderne dichters als Robert Browning, T.S. Eliot , William Butler Yeats en Adrienne Rich; op hedendaagse componisten zoals Bob Dylan, Van Morrison en Benjamin Britten, en op de toneelstukken van Samuel Beckett.
Citaat:
"We hoeven alleen Donne te lezen en ons over te geven aan het geluid van die hartstochtelijke en indringende stem, en na al die jaren die ons van hem scheiden rijst zijn figuur weer op, rechter en dwingender, raadselachtiger dan gelijk wie uit zijn tijd."
(Virginia Woolf)
