Jevgeni Prigozjin zorgt momenteel voor een piek in het gebruik van het woord staatsgreep.
Afgelopen zaterdag was een van de opwindendste dagen uit de recente geschiedenis. Een coup in Rusland! Een boef die mogelijk zou worden afgezet door een andere boef, oligarchenboeven die de benen namen, weer andere soldatenboeven die zich aansloten – de nieuwsberichten tuimelden over elkaar heen.
Een van de woorden die daarin regelmatig werden gebruikt was staatsgreep. In koppen als ‘Wagnerbaas dreigt met staatsgreep’, ‘Poging tot staatsgreep in Rusland’, ‘Mogelijke staatsgreep gaande in Rusland’, enzovoorts.
Staatsgreep dus. Het liep allemaal anders en hoe het zal aflopen is nog onbekend, maar het woord staatsgreep piekte, dus hier iets meer over de geschiedenis ervan.
Coup d’état
Staatsgreep betekent ‘het onwettig, plotseling en gewelddadig ingrijpen in de politieke toestand om die te wijzigen’. Het gaat hier om een vertaling van het Franse coup d’état. Daarom spreekt men in dit verband ook wel kortweg van een coup, dat overigens ‘slag’ betekent. Een ander synoniem is machtsgreep.
We hebben dus drie min of meer verwante begrippen: coup (d’état); machtsgreep en staatsgreep. Die Franse woordcombinatie vinden we in Nederlandse bronnen vanaf het eind van de achttiende eeuw. In 1781 maakte een Nederlands dagblad melding van een of andere wijziging in de handel in lijfrenten. ‘Dit word in de taal der Parisiens [Parijzenaars] een coup d’ état geheeten.’ In 1798 duikt deze woordcombinatie nogmaals in een Nederlandse krant op. In dit geval gaat het om een actie tijdens de Franse Revolutie – de grootste staatsgreep in de Franse geschiedenis waarbij arbeiders en boeren zich keerden tegen de adel en het Franse koningshuis.
Staatsgreep en machtsgreep
Het woord staatsgreep was toen al enkele decennia in gebruik. Dat maakt het minder logisch dat staatsgreep een vertaling is van coup d’état, maar onmogelijk is het niet. Voor dit soort onderzoek zijn we aangewezen op grote collecties digitale bronnen en het kan goed zijn dat er op termijn een vroegere vindplaats opduikt voor die Franse coup op Nederlandse bodem.
Hoe het ook zij: vanaf het midden van de achttiende eeuw wordt er in Nederlandse kranten geregeld gerapporteerd over staatsgrepen – want die waren nu eenmaal aan de orde van de dag. ‘Het Ottomannische Hof ontdekt meer en meer […] bedekte Staatsgrepen’, meldde de Opregte nieuwe Groninger Courant in 1743. Het Ottomaanse Rijk lag verspreid over Europa, het Midden-Oosten en Noord-Afrika.
Machtsgreep ontstond in de tweede helft van de negentiende eeuw. Het
Algemeen Handelsblad gebruikte het in 1880 in een feuilleton getiteld ‘Het leven te Parijs’. Dit verhaal gaat over de zogenoemde Commune van Parijs, een Franse revolutionaire beweging die in 1871 kort heerste over Parijs – tot ze bloedig werd neergeslagen door het leger van de Franse Republiek.
Een permanente staatsgreep
Coup d’état wordt in het Nederlands niet meer zo vaak gebruikt. De kennis van het Frans is afgenomen, velen vinden het inmiddels te chic of te ingewikkeld. Machtsgreep en staatsgreep zijn een beetje uit elkaar gegroeid. Volgens de Dikke Van Dale zijn het synoniemen, maar bij een staatsgreep gaat het om het omverwerpen van een landelijk bestuur, terwijl je ook binnen een bedrijf een greep naar de macht kunt doen. Of binnen een andere organisatie.
Nederland heeft verschillende staatsgrepen gekend. De laatste poging tot een staatsgreep dateert bij mijn weten van 1947. Toen beraamden enkele politici en militairen plannen om het democratisch bestel omver te werpen. Op die manier wilden zij voorkomen dat het toenmalige Nederlands-Indië kans zou maken op onafhankelijkheid. Die onafhankelijkheid zorgde sowieso voor veel onrust in ons land. Zo zei de voormalige premier Gerbrandy in 1947 op de radio: ‘Wij hebben het benauwend gevoel, alsof wij reeds maandenlang ons in een permanenten staatsgreep bevinden.’
