Belangrijke egyptische god, wiens naam als wsir en s.t-lr.t geschreven wordt. In het buitengewoon ingewikkelde wezen van Osiris zijn voornamelijk twee aspecten te onderscheiden: hij is een god-koning en een vegetatiegod.
Terwijl men vroeger dit tweede kenmerk als het oorspronkelijke en overwegende beschouwde, neigt men thans meer en meer naar de tegenovergestelde opvatting. Als koning van de oertijd is Osiris waarschijnlijk in de plaats getreden van Andjti, de locale god van Busiris (zie Djedu), die evenals hij steeds de vorstelijke attributen, scepter en zweep, draagt. Zijn broeder Seth doodde hem, waarschijnlijk om het rijk te bemachtigen; zijn beide zusters → Isis en Nephthys vonden hem aan de oever van Nedit. Isis, die tevens zijn echtgenote was, plaatste zich op het lichaam van de dode Osiris en werd zwanger van hem. Zij baarde in de papyrusbossen van Chemmis nabij Buto een zoon, Horus. Toen Horus sterk genoeg geworden was om zijn vader te wreken, daagde hij zijn oom tot de strijd uit.
Hij versloeg Seth en diens handlangers en legde hen onder de voeten van Osiris. In deze vorm kan de oorspronkelijke mythe uit allerlei toespelingen in de Piramideteksten gereconstrueerd worden. De vier hoofdpersonages (zonder Horus) werden in de kosmogonie van On-Heliopolis opgenomen als de kinderen van Geb, de aarde, en Mût, de hemel, en aldus werden zij tot leden van de enneade (zie Negental). De verbinding met deze stad is reeds in de Piramideteksten bekend: de strijd tussen Osiris en Seth wordt in de ’koningshalle van Heliopolis’ door Geb beslecht: Seth wordt schuldig bevonden en Osiris van alle blaam gezuiverd. Volgens een andere versie wordt uitspraak gedaan over de erfopvolging van Osiris en wordt de heerschappij over Egypte aan zijn zoon Horus toegekend. De meest uitvoerige toespeling op deze mythe komt voor in een hymne aan Osiris op een grafstèle uit de 18e dynastie die te Parijs (Bibliothèque Nationale, nr. 20) bewaard wordt (A. Erman, Die Literatur der Ägypter, Leipzig 1923, 187-192, vooral 190).In een kosmische mythe is Horus de hemelgod en in een voortdurende strijd gewikkeld met zijn broer Seth, de god van het onweer en de duisternis, die hem een oog ontrukt (zie Horus). De verbinding van de Horus- met de Osiris-mythe gaf aanleiding tot de splitsing van de Horusfiguur in die van de kosmische god ’Horus de oudere’ en die van het ’Horus-kind’, zoon van Osiris en Isis. Ook dit is reeds bekend in de Piramideteksten: de Horuszoon bindt de strijd aan met zijn oom Seth; hij ontneemt deze zijn oog dat Seth hem ontrukt heeft, en schenkt het aan zijn vader Osiris opdat deze zou zien en machtig zijn. Osiris’ karakter van vegetatiegod is nauw verstrengeld met zijn eigenschap van herrezen vorst en koning van het dodenrijk. Dit komt reeds tot uiting in de oudste getuigenissen: in de Sarcofaagteksten uit het Middel-Rijk, bv. in Coffin Texts 4, 330, wordt zijn lot vergeleken met dat van het graan: zoals Osiris na zijn dood het leven schonk aan een zoon, zo moet het zaad sterven om opnieuw te ontkiemen en te herleven.
Vermoedelijk heeft de invloed van de thinitische koningscultus er toe bijgedragen om van Osiris een dodengod te maken: te → Abydus verdrong hij immers de locale god van de necropool → Chenti-Imentiu en deze stad werd zijn voornaamste cultusplaats. In de latere tijd is het verhaal over Osiris meer en meer tot een natuurmythe geworden die de jaarlijkse terugkeer van de seizoenen en van de Nijloverstroming verzinnebeeldde. In één versie ervan wordt verband gelegd met Byblos, de stad van de vegetatiegod Adonis. Deze uitvoerigste uit-eenzetting van de Osiris-mythe in haar jongste vorm is overgeleverd in Plutarchus’ geschrift Over Isis en Osiris (12-20). Zij is met talrijke elementen verrijkt; zo moet bv. de vermelding van het door Seth in stukken gesneden lijk van Osiris het bestaan verklaren van de talrijke heiligdommen die over geheel Egypte verspreid zijn, op de plaatsen waar Isis de ledematen zou begraven hebben. In de cultus zelf echter is Osiris sinds het Middel-Rijk in de eerste plaats dodengod en -rechter, de garant van het voortleven na de dood. Iedere dode die een rituele begrafenis genoot werd tot een Osiris en hetzelfde geschiedde in de Late Tijd met de heilige dieren (zie Apis).
Lit. RÄR 568-576. Helck/Otto 257-259. W. Helde (PRE Suppl. 9, 1962, 469-513). - J. Vergüte, De godsdienst van de Egyptenaren (Roermond 1971) 37-41.
J. Gwynn Griffiths, The Origins of Osiris (Münchner ägyptologische Studien 9, Berlin 1966). Th. Hopfner, Plutarch über Isis und O. 1-2 (Praag 1940/1941,21967). [Vergüte]
