Galenus (Γαληνος), na Hippocrates de bekwaamste en beroemdste medicus van de oudheid.
Geboren te Pergamum in 129 nC als zoon van een architect en wiskundige, studeerde Galenus wijsbegeerte (o.a. bij → Albinus) en geneeskunde in Pergamum, Smyrna, Corinthe en Alexandrië. Nadat hij van 157 tot 161 in zijn vaderstad als gladiatorenarts werkzaam was geweest, vestigde hij zich in Rome. Daar legde hij de grondslagen van zijn roem. Van 166 tot 169 verbleef hij weer in Pergamum, vermoedelijk gevlucht voor de pest die toen in Italië heerste. In Rome teruggekeerd, werd hij op persoonlijke uitnodiging van Marcus Aurelius arts van het keizerlijk hof. Galenus’ grote roem berustte niet alleen op zijn bijzondere deskundigheid maar ook op zijn voortdurende, van zijn ijdelheid en geldingsdrang getuigende polemieken met collega's. Hij overleed in de hoofdstad ca. 200 nC.Het zeer omvangrijke wetenschappelijke oeuvre dat Galenus heeft nagelaten vormt een ware 'summa' van de antieke geneeskunde; er is nauwelijks een onderdeel te bedenken waaraan hij niet een of meer geschriften heeft gewijd. In twee door hem zelf samengestelde, maar niettemin onvolledige bibliografieën somt hij 153 titels op in 504 boeken; van 150 werken is het griekse origineel - van een deel daarvan bovendien latijnse en arabische vertalingen of bewerkingen - bewaard gebleven, van enkele andere bezitten we uitsluitend latijnse en/of arabische versies. Naast tientallen specialistische tractaten, enkele farmacologische geschriften en vele commentaren op werken van Hippocrates staan handboeken als Περι των πεπονθοτων (De aangetaste plaatsen; in 6 boeken), Περι φυσικων δυναμεων (De natuurlijke vermogens; in 3 boeken), Περι χρειας μοριων (De functie der lichaamsdelen; in 17 boeken), Περι των ανατομικων εγχειρησεων (De anatomische praktijk; in 15 boeken), Θεραπεθτικη; (Therapeutische methodenleer; in 14 boeken). Afzonderlijke vermelding verdienen Ότι ο αριστος ιατρος και φιλοσοφος (Dat de beste arts ook wijsgeer is) en een Προτρεπτικος εις ιατρικην (Opwekking tot de geneeskunde).
Behalve over geneeskunde schreef Galenus ook over wijsbegeerte, welsprekendheid en grammatica. Van deze geschriften is het merendeel verloren gegaan; bewaard gebleven zijn onder meer Εισαγωγη λογικη (Inleiding tot de logica) en Περι των παρα την λεξιν σοφισματων (Drogredenen tengevolge van taalgebruik). De stijl van Galenus is bijzonder helder, maar dikwijls langdradig en pedant.
Galenus was enerzijds een eclecticus met een uitgesproken bewondering voor de theorieën van Plato en Hippocrates, anderzijds een knap systematicus, die met grote kennis van theorie en praktijk het totale gebied der geneeskunde in een alomvattend, weldoordacht systeem poogde te vatten. Zijn grootste verdiensten liggen op het gebied van fysiologie en anatomie, waar hij door nauwgezette experimenten op dieren nieuwe ontdekkingen deed en vroegere opvattingen corrigeerde. Zijn pathologie was al te speculatief; zij was gebaseerd op Hippocrates’ leer van de vier lichaamsvochten bloed, slijm, zwarte en gele gal, verbonden met een pneuma-theorie, die drie vormen van levenskracht dragende pneumata onderscheidde: het psychische in de hersenen, het zoötische in hart en slagaders, het fysische in de lever.
Het systeem van Galenus, ongetwijfeld een der grootste medici van alle tijden, heeft de europese en arabische geneeskunde meer dan anderhalf millennium lang volledig beheerst. Tot in de 16e eeuw golden zijn anatomische opvattingen als onaantastbaar; op sommige gebieden heerste zijn gezag zelfs tot in de 19e eeuw. Vele medische termen die Galenus heeft bedacht zijn nog thans in gebruik.
Lit. Voornaamste uitgaven: Editio princeps van de griekse tekst door G. Oppizone (Venetië 1525), een latijnse vertaling werd reeds in 1490 gedrukt. C. Kühn, Claudil Galeni Opera omnla 1-20 (Leipzig 1821-1833 = Hildesheim 1964-1965; bijna
compleet, maar hoogst onbetrouwbaar). Kritische editie van een tiental werken en een aantal Hippocrates-commentaren in Corpus Medicorum Graecorum 5 (Leipzig 1914w). Twaalf kleinere tractaten bij J. Marquardt/I. Müller/G. Helmreich, Claudii Galeni Pergamenl Scripta minora 1-3 (Leipzig 18841893 = Amsterdam 1967). Franse vertaling: G. Daremberg, Oeuvres anatomlques, physiologiques et médicinales de Gallen (Paris 1854-1856).
Belangrijke moderne uitgaven van afzonderlijke tractaten: G. Helmreich, Galeni de usu partium libri XVII, 1-2 (Leipzig 1907-1909 = Amsterdam 1968). Met engelse vertaling: A. Broek, Galen, On the Natural Faculties (Loeb dass. Libr., London 1916). R. Walzer, Galen, On Medical Experience. First Edition of the Arabic Version with English Translation and Notes (London 1944). Met duitse vertaling: J. Mau, Galen, Einführung in die Logik (Berlin 1960). J. Mewaldt (PRE 7, 578-591). GGL 2, 912-924. - H. Heinrichs, Die Ueberwindung der Autorität Galens durch Denker der Renaissancezeit (Dlss. Bonn 1913). G. Sarton, Galen of Pergamon ,(University of Kansas Press, Lawrence 1954). K. Deichgräber, Galen als Erforscher des menschlichen Pulses (Sitzungsberichte der Deutschen Ak. der Wiss. zu Berlin, Klasse fiir Sprachen, Literatur und Kunst 1956, 3). [Nuchelmans]
