Andere naam voor Amenhotep IV (13721354); over de egyptische vorm en de betekenis z.o.
Amenhotep IV was een zoon van → Amenhotep III en van Teje; zijn echtgenote was → Nefertiti (zie afb. ANEP nr. 401v; 405v; 408-412). Hij erfde vermoedelijk van zijn vader een zekere hang naar vernieuwing en naar bevrijding uit de eeuwenoude verstarde traditie. Van het begin af van zijn regering gaf hij blijk van zijn verering voor de zonnegod, voorgesteld als zonneschijf en → Aton geheten. Tijdens het Nieuwe Rijk, voornamelijk onder Amenhotep III, constateren wij een toenemend gebruik van deze naam en van dit symbool, hoewel zij nog niet het voorwerp zijn van een bijzondere cultus. Amenhotep IV bouwde ten oosten van de Amonstempel te Kamak een heiligdom voor Aton, dat vermoedelijk een zonnetempel was in de aard van die van Heliopolis. Toen hij aan deze cultus een bevoorrechte positie begon te geven, kwam hij in botsing met de priesterschap van Amon. Zeer spoedig kwam het tot een breuk, en in het 6e jaar van zijn regering ging hij zich in een nieuwe hoofdstad vestigen die hij had laten bouwen op de plaats waar thans → Amama ligt. Hij noemde deze 3h.t-ltn (lichtland van de zonneschijf) en hij veranderde zijn naam in 3h-n-ltn (’nuttig voor Aton’ of ’het dunkt Aton goed’). De verering van alle andere goden werd opgeheven, hun tempels werden gesloten en hun beelden vernietigd. Vooral de eredienst van Amon werd vervolgd; op alle monumenten, zowel kleine als grote, werd de naam van de rijksgod weggehouwen.Met de religieuze omwenteling ging een ommekeer gepaard op artistiek gebied: in de literatuur, de schilder- en beeldhouwkunst is een terugkeer naar de natuur en een realistische uitdrukkingsvorm merkbaar. Wijzigingen op sociaal gebied hadden ook plaats, want de koning was omringd door een staf van ambtenaren die waarschijnlijk allen homines novi waren. De gesproken taal van die tijd treedt dan voor het eerst te voorschijn in de inscripties en dit nieuw-egyptisch verovert zich ten koste van de klassieke taal moeizaam een plaats in de literatuur.
Echnaton was zo zeer door deze hervormingen in beslag genomen dat hij de egyptische belangen verwaarloosde in het buitenland, waar de vazallen, vorsten van de Palestijnse stadsstaatjes, tevergeefs om hulp smeekten tegen de aanvallen van hun naburen (zie Amama (II): A.-brieven).
Het einde van Echnaton’s regering stelt ons voor allerlei problemen. De latere opgravingen te el-Amama hebben aangetoond dat in een gebouwencomplex van elHawata, ten zuiden van Achetaton, de afbeeldingen en de naam van Nefertiti overal zijn vervangen geworden door die van haar oudste dochter, Meritaton, de vrouw van Smenchkarë. Hieruit werd besloten dat Nefertiti op een gegeven ogenblik na het 12e regeringsjaar in ongenade was gevallen. Een paar schaarse gegevens hebben aanleiding gegeven tot de hypothese dat Echnaton dan zijn derde dochter zou gehuwd hebben, Anchasenpaaton, die later de vrouw werd van → Tutanchamon, en dat hij van haar een dochtertje zou gehad hebben. Sommigen betwijfelen dat Smenchkarë Echnaton’s mederegent is geweest, anderen dat hij hem als koning overleefd heeft. Misschien was Tutanchamon dus zijn directe opvolger.
In het ruime graf dat Echnaton te el-Amama voor zich had laten aanleggen werden de brokstukken gevonden van vier roodgranieten sarkofagen en een ongebruikte albasten kanopenkast. Daarentegen komt zijn naam voor op een met goudblad belegde kist en op magische tichels in een klein onvoltooid graf (no. 55) dat in 1907 door Theodore M. Davis in het Koningsdal bij Thebe werd ontdekt. Dit graf was nog verzegeld, maar door waterinfiltratie erg gehavend. Het skelet dat in de kist rustte werd beurtelings aan koningin Teje, aan Echnaton, Tutanchamon en Smenchkarë toegewezen. Een mogelijke hypothese is, volgens Gardiner, dat enkele getrouwen zijn lichaam, na de damnatio memoriae die hem en zijn familie vanwege Horemheb trof, in het geheim naar Thebe hebben willen overbrengen en het daar begraven. Doch zij hebben zich misschien in de keuze van het lijk vergist. C. Aldred verdedigt integendeel de mening dat Tutanchamon zelf aan Teje en aan Echnaton deze begraafplaats heeft bezorgd toen hij zich te Thebe moest vestigen. Eerst een koning van de Ramessiden zou bevel gegeven hebben de naam van Echnaton en zijn koninklijke attributen te doen verdwijnen. Hij zou tevens de mummie van Teje en het grootste deel van haar dodenmeubilair naar elders hebben overgebracht, misschien naar het graf van haar echtgenoot Amenhotep III.
Wat er ook van zij, zodra Tutanchamon naar Thebe terugkeerde en er de eredienst van Amon herstelde, werd Achetaton ontvolkt en verlaten. In de herinnering van de volgende geslachten leefde Echnaton nog slechts voort onder de naam van ’de misdadiger van Achetaton’.
Lit. L. G. Leeuwenburg, Echnaton (Cultuurhistorische Monografieën 5; Den Haag 1946). A. Gardiner, Egypt of the Pharaohs (Oxford 1961) 212-246. C. Aldred, The Tomb of Akhenaten at Thebes (JEA 47, 1961, 41-65). [Vergote]
