Opstandige boeren, pachters en dagloners in Noord-Afrika (vooral Numidië), in de 4e en 5e eeuw, die een fanatieke terreur uitoefenden.
Een religieus element voegde zich bij het sociale, en zij kwamen in nauwe relatie met de → donatisten. De christenen noemden hen circumcelliones. vanwege de aanvallen op hun woningen (circum cellas). Zelf noemden ze zich agonistici (soldaten van Christus) en overal weerklonk hun strijdkreet Deo laudes. Dikwijls pleegden ze zelfmoord of lieten ze zich doden omwille van de glorie van het martyrium. Eerst in het begin van de 5e eeuw nam hun kracht af. De voornaamste bronnen zijn: Optatus van Mileve, De schismate Donatistarum 3,4 (MPL 11; CSEL 26); Philastrius, Diversarum haereseon liber (MPL 12; CSEL 38); Augustinus, Contra Gaudentium 1,28,32; Psalmus contra partem Donati; Contra epistulam Parmeniani; Contra Cresconium.Lit. M. von Nathusius, Zur Charakteristik der C. des 4. und 5. Jh. in Afrika (Greifswald 1900). H. Leclercq, L’ Afrique chrétienne 1 (Paris 1904) 435-450. W. Frend, The □onatist Church (Oxford 1952). [Bartelink]
