Aristoxenus (Αριστοξενος), peripatetisch wijsgeer en belangrijkste muziektheoreticus van de Oudheid.
Geboren te Tarente tussen 375 en 360 vC, genoot hij eerst onderricht van zijn vader Spintharus en vervolgens, te Athene, van de pythagoreeër Xenophilus en van Aristoteles. Onder diens leerlingen muntte hij zo uit dat men algemeen verwachtte dat hij Aristoteles’ opvolger als hoofd van de peripatetische school zou worden; de meester gaf echter de voorkeur aan Theophrastus. Over het leven van Aristoxenus is verder weinig bekend; waarschijnlijk stierf hij ca. 300 vC.Van zijn talrijke werken - 453 boeken volgens de overlevering - op velerlei terrein verdienen vooral vermelding:
1. Αρμονικα στοιχεια (Elementen der muziekleer), waarvan - in 49 handschriften - drie boeken grotendeels bewaard zijn gebleven. Hierin behandelt Aristoxenus de
grondbegrippen der muziekleer volgens strikt wetenschappelijke methode, maar in een irriterend pedante stijl: o.a. φθογγος (toon), διαστημα (interval), συστημα (structuur der toonladders), μελοποιια (melodieleer). Dit baanbrekende werk, dat door latere griekse auteurs over muziek zoals → pseudo-Plutarchus, Cleonides, Ptolemaeus, Nicomachus, Aristides Quintilianus en Bacchius, veelvuldig benut is, vormt de beste bron voor onze kennis van de griekse muziek.
2. Ρυθμικα οτοιχεια (Elementen der ritmeleer). Dit werk, waarvan we één lang en enkele korte fragmenten bezitten, behandelde onder meer het wezen van ritme, ritmische eenheden, arsis en thesis. De opvattingen van Aristoxenus hierover hebben de studie van ritmiek en metriek eeuwen lang diepgaand beïnvloed.
Aristoxenus moet voorts als de vader van de z.g. peripatetische biografie beschouwd worden. Met zijn Βιοι αωδρων mannen), waarin o.a. Pythagoras, Archytas, Socrates en Plato voorkwamen, is hij de eerste van een lange reeks auteurs van biografieën waarvan de voornaamste kenmerken zijn: een vast structuurschema, de belangrijke plaats die aan anecdotisch en ander aanvechtbaar materiaal wordt ingeruimd, de moraliserende strekking en de populaire vorm.
Lit. Uitgaven van de Αρμονικα στοιχεια: editio princeps: Meursius (Leiden 1616). Beste moderne edities: R. da Rios, Aristoxeni elementa harmonica (Rome 1954; met inleiding, Italiaanse vertaling, commentaar en indices). Met duitse vertaling: P. Marquard, Die harmonischen Fragmente des Aristoxenos (Berlin 1868). Met engelse vertaling: H. S. Macran, The Harmonies of Aristoxenus (Oxford 1902). Franse vertaling: Ch. Ruelle, Éléments harmoniques d’Aristoxène (Paris 1871). - Fragmenten van de Ρυθμικα οτοιχεια in band 2 van R. Westphal/F. Saran, Aristoxenos von Tarent 1-2 (Leipzig 1883-1893). De overige fragmenten bij F. Wehrli, Die Schule des Aristoteles 2 (Basel 1945). - C. von Jan (PRE 2, 1057-1065). - L. Laloy, Aristoxène de Tarente et la musique de l'antiquité 1-2 (Paris 1904). A. Dihle, Studien zur griechischen Biographie (Abh. Ak. Wiss. Göttingen, Phil.-hist. Klasse 3, 37, Göttingen 1956). [Nuchelmans]
