Alcmaeon (Αλκμαιων, attisch Αλκμεων), griekse personennaam:
1. Alcmaeon, stamvader van de → Alcmaeoniden.
2. Alcmaeon, legendarische heros uit Argos, oudste zoon van de ziener Amphiaraiis en Eriphyle. Door Polynices van Thebe met het halssnoer van Harmonia omgekocht, overreedde Eriphyle haar echtgenoot om deel te nemen aan de tocht van de Zeven tegen Thebe. Amphiaraiis, die wist dat dit zijn dood betekende, droeg Alcmaeon op hem te wreken als hij sneuvelde. Alcmaeon volbracht deze taak en doodde zijn moeder nadat hij ongedeerd van de tocht der → Epigonen was teruggekeerd (volgens de oudste overlevering vond de moedermoord vóór deze tocht plaats). Door de wraakgodinnen achtervolgd, zwierf Alcmaeon rond en vond een toevlucht bij koning Phegeus van Psophis, die hem reinigde van schuld en hem zijn dochter Arsinoë (of Alphesiboea?) tot vrouw gaf; aan haar schonk Alcmaeon het beruchte halssnoer van zijn moeder. De wraakgodinnen lieten hem echter nog geen rust: Alcmaeon moest zich begeven naar de plaats waar tijdens de moedermoord de zon niet had geschenen. Dit was de kort tevoren dichtgeslibde monding van de Acheloüs. Daar huwde Alcmaeon de dochter van de stroomgod, Callirrhoë, voor wie hij onder valse voorwendsels aan Phegeus het halssnoer terugvroeg. Deze gaf het hem, maar toen het bedrog uitkwam, werd Alcmaeon door de zonen van Phegeus om het leven gebracht. De geschiedenis van Alcmaeon is door Sophocles (Eriphyle) en Euripides (Alcmaeon in Corinthe, Alcmaeon in Psophis) in verloren gegane tragedies behandeld.
Lit. E. Bethe/O. Rossbach (PRE 1, 1551-1555),
3. Alcmaeon van Croton (ca. 500 vC), griekse arts en wijsgeer, leerling van Pythagoras, maar ook beïnvloed door Heraclitus. Hij is bekend om zijn lijst van tegengestelde beginselen (Aristoteles, Metaphysica 986 a 27) en om zijn studie van de menselijke zintuigen. Hij zou de eerste Griek zijn geweest die oogoperaties verrichtte; hij huldigde de theorie dat de ogen door kanaaltjes (ποροι) met de hersenen verbonden zijn. De gezondheid beschouwde Alcmaeon als een harmonie van warm en koud, vochtig en droog. Van zijn werk Περι φυσεως (’De natuur’) zijn slechts enkele fragmenten over, te vinden bij H. Diels, Die Fragmente der Vorsokratiker 19 (Berlin 1959).
Lit. G. P. Arcieri, Alcmeone di Crotone e la scuola Pitagorica (New York 1937). L. A. Stella, Importanza di Alcmeone nella storia del pensiero greco (Rome 1939). [Nuchelmans]
