Algemene N benaming voor de klasse der Vogels (classis Aves), en alleen in die betekenis als naam op te vatten (bijv. tegenover de Reptielen), dus met een hoofdletter te spellen. In veel andere gevallen zal het woord vogel niet die streng-taxonomische betekenis hebben en kan dan met kleine beginletter worden gespeld.
Het element vogel vindt men in menig soort- en familienaam terug: zuidafrikaans Aasvoël 'Gier', Alievogel ←, Baardvogels Capitonidae (E Barbets), mnl Braecvogel ←, Brandvogel ←, Brilvogel ←, zuidafrikaans Bromvoël Bucorvus leadbeateri (Vigors) 1825, Dekfügeltsje ←, DiomedesVogel (zie sub Kuhls Pijlstormvogel), Eidervogel ←, Fregatvogel ←, Goudvogel ←, Hapvogels Eurylaimidae (E Broadbill), Hopvogel (zie sub Hop), Ijsvogel ←, Jaarvogel (synoniem met Neushoornvogel), Kanarievogel ←, Katvogel Dumetella carolinensis (Linnaeus), Kraanvogel ←, Kramsvogel ←, zuidafrikaans Kwêvoël Corythaixoides concolor (A Smith) 1833 (GreyLourie of Go-away-Bird), zuidafrikaans Kwêkwêvoël (Camaroptera), Lakvogel ←, Liervogel (Menura), Meivogeltje ←, Muisvoël ("naam door de Hollanders aan de Kaap de Goede Hoop gegeven aan vogels van het geslacht Colius, omdat zij zachte veeren hebben en langs den grond door de struiken voortschuiven" (WNT) [De Tollenaere 1997 p.94]), Neushoornvogels (Bucerotidae), Onweersvogels ←, Pestvogel ←, Piepvöggelke, Pijlstormvogel ←, Plaatvöggelken, Pronkvogel ←, Purpervoghel ←, Renvogel ←, Reus-Vogel ←, Rijstvogel Padda oryzivora (Linnaeus: Loxia) 1758 (reeds bij Houttuyn 1763 Rystvogel), Rupsvogel Campephaga (met verwijzing naar de rups in zowel de N als de wetenschappelijke naam), Secretarisvogel ←, Slangenhalsvogel (Anhinga; zuidafrikaans Slanghalsvoël), Sneeuwvogel ←, Spotvogel ←, Steekveugel ←, Stormvogel ←, een ander geslacht dan het Stormvogeltje ←, Struisvogel ←, Trapvogel ←, de mythologische 'Vuurvogel', Walghvoghel ←, Wevervogels (Ploceidae), Witvogel ←, Zee-Vogel ←.Ook in de namen voor grotere groepen binnen de klasse: Roofvogel ←, Stootvogel ←, Schreeuwen Klimvogels (Van Dobben 1957), Zangvogel ←, Eendvogel.
Verder de ss.en broedvogel ←, trekvogel ←, standvogel (synoniem jaarvogel [HFP]), zwerfvogel naar de tijd van voorkomen; bosvogel (Bosvogeltje Cephalanthéra is de naam van een Orchideeëngeslacht), kustvogel, Landvogelen [Houttuyn 1763 p.11], moerasvogel [Voous 1992], StrandVogelen [Houttuyn], watervogel, weidevogel ← en zeevogel ← naar de plaats van voorkomen (de woorden zijn geen naam voor een taxon en worden daarom met kleine letter gespeld); loopvogel, Ruid- of Ruigvogelen [Houttuyn 1763 p.11] <mnl rudevogel 'ruiende vogel', waadvogel, zwemvogel naar het gedrag (zonder taxonomische implicaties); geluksvogel, kooivogel, lokvogel, meivogel, siervogel (vD 1995), volièrevogel.
vD (1904/1970) geeft als betekenis voor vogel ook: 'eend'; dit is dan jagerstaal. In het beiers is Vogel zelfs nóg meer gepreciseerd: 'het mannetje van de Eend' [Schmeller 1872/77; Maak 2001 p.69]. Maak (l.c.) concludeert uit laat-ohd anutfogal 'Woerd' dat toevoeging van -fogal aan een vrouwelijke vogelnaam (zoals ohd anut) een speciale manier was om juist de mannelijke tegenhanger aan te duiden en vervolgt dan met de nog belangwekkender stelling dat dit eerder zo gedaan werd met een ohd woord dat voor 'draak' stond. Beide stellingen echter zijn niet verder bewezen; het ohd woord is zelfs hypothetisch: geattesteerd is alleen ohd anutrehho, waaruit *anut-trahho geconstrueerd is (vgl. Ganzerik sub Gans).
Bij vogel in overdrachtelijke zin voor personen is de betekenis lichtelijk ongunstig: Wat is dat toch voor een (vreemde) vogel! (=een rare snoeshaan). Het verkleinwoord vogeltje daarentegen heeft iets vertederends, iets meelijwekkends (De vogeltjes voeren; een vogeltje voor de poes). Uit het grote aantal verkleinwoorden voor vogelnamen (in veel talen!) valt af te leiden dat vogels bij de mensen over het algemeen sympathiek aangeschreven stonden/staan.
ETYMOLOGIE N vogel <mnl voghel <oudnederfr vogal, gespeld uogal.
Hebban olla uogala nestas hagunnan hinase hic enda thu wat unbidan we nu (of: wat unbidat ghe nu)
= 'Nu alle vogels met nestelen zijn begonnen / behalve jij en ik/ waar wachten wij nu nog op? (of: waar wacht gij nog op?)' [kopie van het origineel in Dautzenberg 1998 p.18] onl/oudnederfr, oudwestvlaams, c.1100; het handschrift wordt te Oxford (VK) bewaard.
Zeeuws/westfries veugel <mnl vuegel heeft zgn. spontane palatalisatie ofwel umlaut zonder umlautsfactor [Van Bree p.8; Van Loey p.50]. Achterhoeks vöggelken 'vogeltje' en limburgs vuggelke hebben, net als D Vögelchen, de umlaut van de o aan de verkleiningsuitgang te danken.
In de ss. *ortfocla ← komt het woord in de 8e eeuw voor [Schoonheim 2002].
D Vogel <mhd vogel <ohd fogal; gotisch fugls; fries fugel <oudfries fugel; E fowl (in de ss.en waterfowl, wild-fowl) <middelengels foul <oudengels fugol; zweeds fagel, noors fugl <oudnoords fugl; oudsaksisch fugal; geopperd wordt wel dat de grondvorm een l-dissimilatie is van *flugl, waarna aangesloten kan worden bij het ww. vliegen (zie sub Vliegende Krodde). {In *flugl komen twee lettergrepen voor met een l; door nu in de eerste lettergreep de -lweg te laten, wordt deze gedissimileerd (=ongelijk gemaakt) met de tweede.} De volgende afleidingen en samenstellingen met vogelworden, omdat het woord vogel hier niet als naam voor de klasse der Aves behoeft te worden opgevat, in de meeste gevallen met kleine letter gespeld:
vogelaar
1. (verouderd) vogelvanger [vD] 2. (amateur-)ornitholoog3. geilaard vogelarij 1. (verouderd) het vangen van vogels en het rapen van eieren [Brouwer] <mnl vogel(e)rie '(recht om) vogelvangst (uit te oefenen); voor de vogelvangst ingericht terrein'; 2. het actief zijn van vogelaars vogelasiel synoniem vogelhospitaal, gebouw waarin vrijwilligers zieke en gewonde vogels opvangen en verzorgen
vogelatlas boekwerk waarin alle vogels die in een bepaalde periode in een bepaald gebied werden waargenomen staan aangegeven middels kaartjes met de precieze (of minder precieze) locatie; iedere zichzelf respecterende regio heeft tegenwoordig een door vrijwillige vogelwaarnemers tot stand gekomen vogelatlas voortgebracht vogelbadje klein stenen badje waarin een (kooi-) vogel zich wassen kan; heb je Pietje z’n vogelbadje al ververst?
vogelbalg gedroogde en geconseerveerde huid van een vogel waaraan de kleed kenmerken nog goed zijn te constateren; vogelbalgen dienen een wetenschappelijk doel, maar zijn niet zo mooi als opgezette vogels vogelbandje casettebandje (als geluidsdrager) metvogelgeluiden Vogelbekdier Ornithorhynchus anatinus Vogelbes vD vogelbeschermer vD vogelbescherming [vD; Brouwer] vogelbestrijding vogelbevolking syn. vogelpopulatie vogelbewaker vogelboek zie vogelgids, vogelhandboek vogelboekenschrijver vogelboer boer wiens inkomsten (deels) voortvloeien uit een of andere bemoeienis met wilde vogels die op zijn land voorkomen vogelbout stuk gebraden of geroosterd vogelvlees vogelbroedgebied
1. dat deel van het verspreidingsgebied van een vogelsoort waarin deze tot broeden komt;
2. speciaal beschermd gebied om vogels van verschillende soort rustig te kunnen laten broeden
vogelchecklist geschreven of gedrukte lijst van alle vogelsoorten (/vogeltaxa) uit een bepaald gebied (meestal een land)
vogelclub club van mensen die zich op een of andere manier met vogels bezig houden; soms synoniem met vogelwerkgroep, vereniging van vogelvrienden, birding association vogelcholera zie vogelziekte vogelcollectie collectie van opgezette vogels en/of balgen in vogelmuseum of van particulier vogelconcentratie concentratie aan individuele vogels; vogelconcentraties boven zee geven dikwijls aan waar aan de oppervlakte zwemmende vis te vinden is vogelcontroleur controleur Vogelwet vog(h)elcooye (mnl) Eendenkooi [MH; Brouwer], Vogelkooy [Houttuyn p.10] vogeldaagje in het veld doorgebrachte dag met het waarnemen van vogels vogeldag door ornithologische vereniging georganiseerde dag die gewijd is aan de vogelstudie; de Dutch-Birding vogeldag; de Belgische vogeldag vogeldagboek dagboek waarin vogelwaarnemingen worden opgetekend; ten behoeve van de vogelatlas werd het vogeldagboek van H.G. door E.L. bewerkt vogeldeterminatie de procedure waarbij van een vogelsoort (in het veld of in de hand) correct op naam gebracht wordt; ‘Bird Identification’ is een Engelstalig boek dat speciaal gericht is op vogeldeterminatie vogeldichtheid vogeldrinkplaats vogelei vogeleiland vD vogelen
1.,2. vD; 3. vogels waarnemen
vogelencyclopedie vogelenmest syn. vogelkesstront, vogeltjeskak; in Brabant veel ss.en met vogele(n)[WBD 2001];
vogelexcursie vogelexpeditie vogelexpert syn. vogelkenner Vogelfamilie zie Vogeltaxon vogelfanaat serieuze twitcher vogelfauna vD vogelfenologie vogelfilm vogelfilmer vogelfluitje vD vogelfokker vogelfoto(graaf)
vogelfotoparade vogelgebied vogelgedrag vogelgeluid vD vogelgeslacht zie vogeltaxon vogelgids meestal geïllustreerd handzaam boekwerkje) waarin de kenmerken van vogelsoorten vermeld worden Vogelgierst Setaria italica vogelgriep gevaarlijke virale infectie bij Kippen in Zuidoost-Azië (januari 2004)
vogelgroep vogelgroet Met vriendelijke vogelgroeten vogelhaar 'dons' (Oostende; WVD)
vogelhandboek (vergeleken bij vogelgids) groter, meest meerdelig boekwerk waarin de vogelsoorten van een bepaald gebied beschreven en afgebeeld zijn; BWP (Engels) en HVM (Duits) zijn in Nederland de meest gebruikte vogelhandboeken vogelhandel(aar) vD vogelhospitaal synoniem met vogelasiel vogelhuis vD vogelhuisje overdakte (houten) constructie die vogels nestelgelegenheid of voedsel biedt vogelhut in het veld gebouwde voorziening die gelegenheid biedt zonder verstoring observaties aan vogels te doen vogelinventarisatie vogelinventariseerder vogeljaar vogeljacht vD vogeljong jong van een vogel [wVDp.26] vogelkalender kalender die opgesierd is met vogelafbeeldingen [Brouwer] vogelkastje zie ook vogelkeske vogelkenner vD vogelkennis Vogelkers Prunus padus vogelkeske, vogelkisje nestkastje [WLD] vogelkijker
1. prismakijker;
2. persoon die naar vogels kijkt vogelknip vD
vogelkolonie vogelkooi vD <mnl vogelcouw(e)
Vogelkruid Stellaria média Vogeltjeskruid Senécio vulgaris vogelkunde vD vogelkundige synoniem ornitholoog vogelkweker vogelland vogelleven vD vogelliefhebber vD Vogellijm vD vogellijn Bel de DBA-vogellijn!
vogellijst
1. lijst van door één waarnemer waargenomen vogeltaxa;
2. vogelchecklist van een bepaald gebied
vogelliteratuur alle over vogels (/ornithologie) beschikbare geschreven en gedrukte kennis inclusief teken- en plaatwerk Vogelluis vD vogelmaand kalendermaand waarin vogels worden waargenomen; voor de meeste Nederlandse vogelaars is mei wel de beste vogelmaand vogelmalaria vogelman
1. het mannetje van een bepaalde vogelsoort;
2. iemand (een man) die vogels bestudeert vogelmarkt vD
Vogel-Marra benaming voor Nico Marra sr. door zijn arts, die daarmee aangaf de 'juiste' patiënt voor te hebben; "Bent u dan de Vogel-Marra ?"
vogelmeer meer(tje) dat speciaal voor (water-) vogels is bestemd vogelmelding schriftelijke, mondelinge en/of elektronische melding van (de waarneming van) een bijzondere vogel Vogelmelk Ornithógalum umbellatum vogelmest vD; zie ook vogelenmest vogelmonitoring vogelmoord vogelmotief vogelmuseum Vogelmier Vogelmuur Stellaria média vogelnaam naam voor een speciale soort (/een speciaal taxon) van vogels, hetzij een officiële naam, hetzij een volksnaam; de etymologie van sommige vogelnamen is nog nooit goed uitgezocht vogelnest vD Vogelnestje (vD: vogelnest) Neóttia Vogelnestzwam (vD) oudere naam voor het Geel Nestzwammetje Crucibulum naeve; (Vogel)Nestzwammetjes groeien op dood hout en lijken op een miniatuur vogelnestje met eitjes daarin vogelnieuws nieuws over recente bijzondere waarnemingen aan vogels vogelobservatie het bewust bekijken van vogels teneinde bijzonderheden aan uiterlijk of gedrag te kunnen vaststellen Vogelondersoort zie Vogeltaxon vogelonderzoek(er)
vogelparadijs plaats waar vogelliefhebbers genieten van een grote verscheidenheid aan vogelsoorten vogelparasiet vogelpark parkachtig ingerichte dierentuin met (exotische) vogels vogelperspectief vD 1904, 1970. D Vogelperspektive (c.1800) <Fvued’oiseau, avold’oiseau vogelpest vD; zie ook vogelziekte vogelplas zoetwaterplas waar (althans tijdelijk) veel vogels komen om te rusten en/of te foerageren vogelpoel vogelpoep ontlasting van vogels vogelpoepje klein stukje ontlasting van vogels; er is een klein Nachtvlindertje, dat als mimicry de vorm en kleur van een vogelpoepje heeft vogelpoëzie [Brouwer] vogelpoot vD Vogelpootje Ornithopus perpusillus vogelpopulatie vogelposter poster met vogels erop vogelpostzegels postzegels met afbeelding van vogel erop; sommige filatelisten specialiseren zich op vogelpostzegels vogelprentenboek [Brouwer] vogelpreparateur vogelquiz quiz die de vogelkennis van de deelnemers test vogelreis reis om vogels te zien vogelreservaat vD vogelrichtlijn vogelring(er)
vgl. ook ringvangst in Verantwoording: Termen vogelringbaan synoniem Vinkenbaan vogelringstation vogelroer vD vogelrots uit zee oprijzende rots waarop zeer veel zeevogels rusten en nestelen vogelrui vogelschilder artistiek schilder die (knap) vogels schilderen kan vogelsilhouette op ruiten en ramen te plakken plastiek (roof)vogelsilhouette ter voorkoming van aanvaringen door vogels vogelskelet [Brouwer] Vogelsoort vD Vogelspin vD vogelsport het in het veld verzamelen van zoveel mogelijk vogelkennis of vogelwaarnemingen waarbij het accent valt op het sportieve karakter daarvan; bij de vogelsport trekt men zich van mindere weerscondities meestal niet veel aan vogelstand vD vogelsterfte sterfte onder wilde vogels als gevolg van een vogelziekte of onverkwikkelijkheden in het milieu vogelstront <vogelenstront Vogelstruis Struisvogel [Houttuyn 1763; vD 1904] vogelstudie ornithologie vogeltaxon categorie (onderklasse, orde, suborde, familie, onderfamilie, geslacht, soort of ondersoort) van vogels; omdat het soms omstreden is of een bepaalde categorie van vogels nu een soort dan wel een ondersoort uitmaakt, is ‘vogeltaxon’ een handige term vogeltekenaar iemand die (knap) vogels tekenen kan vogeltentoonstelling tentoonstelling van gekooide (doorgaans gekweekte) vogeltjes vogeltijdschrift tijdschrift dat gewijd is aan de vogelstudie vogeltje vD vogeltjesmars vogeltocht wat lange of moeizame vogelexcursie vogeltopografie het benoemen van de uiterlijke lichaamsdelen van een vogel; stuit en teugel zijn vogeltopografische termen vogeltransport vogeltrek zie sub trekvogel vogeltrekpost vogeltrekpunt vogeltrekstation gebouw waar men de vogeltrek bestudeert vogeltrektelling vogeltuberculose zie vogelziekte vogeltwitcher iemand die er speciaal op uit gaat om waarnemingen te doen van zeldzame vogelsoorten vogeluitrusting niet in vD vogelvakantie vakantie die geheel in het teken staat van de veldornithologie of het kijken naar vogels; soms synoniem met vogelreis vogelvangst [vD; Brouwer] vogelveer niet in vD Vogelveerzwam Onygena corvina; de Vogelveerzwam is een vrij zeldzame kleine zwam (Ascomyceet) die op afgeworpen veren van vogels groeit vogelverschrikker vD vogelvideo videoband waarop vogels te zien zijn vogelvlucht vD vogelvlug
1. vD;
2. syn. vlug 'net in staat om te vliegen' (gezegd van jonge vogels) (in Gits (WVl) [wVDp.30])
vogelvoer vD Vogelvoet Vogelvoot Voggelvoot Veugeltjesgrös Hanepoot Echinóchloa crus-galli [Schaars 1989] vogelvriend
1. iemand die vogels vriendelijk gezind is en voor vogels meestal een open oog heeft; soms is een vogelvriend ook een vogelkenner en/of een vogelwaarnemer.
2. vriend met wie men vogels kijkt
vogelvrij (1681) <D/mhd vogelfrei (1538) 'aan de vogels (Gieren) overgelaten', gezegd van het lijk van hem die in de ban gedaan was en niet mocht worden begraven [VT 2000] vogelwaarnemer man of vrouw die waarnemingen doet aan wilde vogels; synoniemen vogelliefhebber, vogelaar, (amateur-)ornitholoog, (vogelvriend)
vogelwaarneming auditieve of visuele wn. van een of meerdere individuen van een bepaalde vogelsoort; de redactie van ons vogeltijdschrift neemt uw vogelwaarnemingen graag in ontvangst vogelwacht vD vogelweide vD vogelwereld vD vogelwerkgroep zie vogelclub vogelwet [vD; Brouwer] vogelwijf vrouwtje van een vogel (Ruiselede (WVl) [wVDp.10]; syn.pop Vogelwikke Vïcia cracca vogel(en)zang vD vogelziekte Vogelziekten voorkomen en genezen titel van een boek (Stork z.j.); hierin o.a. vogelcholera, vogeltyphus (p.58), vogeltuberculose, pseudo-vogelpest vogelzwerm grote groep van dicht opeen levende vogels
