Streptopelia turtur (Linnaeus: Columba) 1758. In Thijsse 1944 Tortel, welke korte naam sinds de uitbreiding van de Turkse Tortel ← naar ons land nu soms voor verwarring zorgt.
Vandaar dat de alternatieve naam Zomertortel ← voor de Tortelduif opgang maakt. Als verkleinwoord worden tortelduifje(s) en torteltje(s) overdrachtelijk gebruikt voor 'geliefden'. Voor duif, zie aldaar.Fries Toarteldo(u), Toartel. De lokale friese naam Darteldo(u) zal wel een verbastering zijn. Evenzo gronings Turreldoeve, Tuddeldoeve, de laatste naam met stemhebbende middenklank (i.p.v. stemloze -t-), zoals ook bij bijv. gronings Stindel ←.
ETYMOLOGIE Van de Lat naam Turtur stammen bijna alle germ en romaanse namen voor deze vogel af. De Lat naam is een bijna perfecte geluidsnabootsing; de vogel 'zingt' nl. "toerrtoerr, toerr-toerr ..." De variaties op de naam zijn te verklaren, doordat ook Lat turturilla (=tortelduifje, ws. in letterlijke en figuurlijke zin) ten grondslag lag aan latere namen in andere talen. Het vrij vaak voorkomende verschijnsel dat dissimilatie heet, treedt ook bij deze naam op: oorspr. eindigde eerste en tweede lettergreep beide op -r, maar door dissimilatie werd de tweede-r omgevormd tot -l (dus: turtur > turtul). Misschien werd dat in dit geval bevorderd door de verkleiningsuitgang -illa, die dus ook in gebruik was.
ETYMOLOGIE/BENOEMINGSGESCHIEDENIS N Tortel(duif) <N Tortel-duyve [VKc.1618] <mnl tortelduve, turtelduve (<mnd tortelduve); D Turteltaube <mhd türteltube <ohd turtil(a)tuba, turtul(a)tuba; E Turtle Dove (c.1300) <E Turtle <oudengels turtla (de mannelijke vogel) en turtle (de vrouwelijke) [E turtle 'schildpad' (<F tortue) is volksetymologisch ws. vervormd naar de vogelnaam]; zweeds Turturduva, noors/deens Turteldue, ijsl Turtildüfa <oudnoords turturi; gotisch Hraiwadubo [NEW 1992 sub reeuw] is dus niet verwant. F Tourterelle (des bois) <mf turtrele (1050) [de jonge vogel heet tourtereau, terwijl des tourtereaux =jonge geliefden]; provençaals o.a. Tourtourello en Tourdourello naast Tourdoula; catalaans Tórtora; Sp Tórtola Comûu; It Tórtora; roemeens Turturica. Alle voorgaande <Lat Turtur, hoewel dat bij een geslaagde geluidsnabootsing natuurlijk moeilijk te bewijzen valt. Overal zingt de vogel hetzelfde, dus overal zou ongeveer onafhankelijk dezelfde naam als onomatopee kunnen ontstaan. Dat blijkt bijv. uit pools Turkawka 'Tortelduif' (Kawka =Kauw; Tortelduif en Kauw zijn ongeveer even groot) is het eerste element Turnog van de vorm als in het Lat.
In bulgaars Goergoelitsa begint het klankwoord met een Gin plaats van met een T-. Wel speelt ook hier ws. het fenomeen van de dissimilatie (vgl. r en l op dezelfde plaats als in Tortel!) R Górlitsa 'Tortelduif' is verwant, maar, evenals Tortel in vergelijking met Turtur, iets minder fraai klanknabootsend. Bovendien zit hier R górlo 'keel', 'gorgel' [Wilms 010520,1], waarvoor zie ook sub -keel. Serv.-kr. Grlica; tsjechisch HrdliCka. In Gr Tpuywv Trugón 'Tortelduif' (xpûÇw trûzo 'koeren, kirren') vinden we de eerste lettergreep ook weer klanknabootsend.
De r en de klinker zijn ten opzichte van elkaar verwisseld (metathesis). Als klanknabootsing voldoet truook uitstekend. Zie hierbij ook sub Drossel. (Trugon is de wetenschappelijke naam geworden voor Trugon terrestris, een grondduif op Nieuw-Guinea.)
Hongaars Gerle lijkt op de slavische namen. Men zou dit niet verwachten, want het hongaars is geen slavische, zelfs geen idg taal. Misschien is er sprake van een slavisch leenwoord. Een andere niet-idg taal is het estisch. Estisch Turteltuvi (-tuvi 'duif') zal wegens zijn voor ons zeer herkenbare vorm daarom ook wel een leenwoord zijn.
