(bij de Romeinen Ulixes) een der voornaamste persoonlijkheden uit den sagenkring van den trojaanschen oorlog, een trouwe afspiegeling van het nationale karakter der Grieken met zijn goede en zijn kwade eigenschappen, in de Odyssee van Homerus verheerlijkt, was de zoon van Laërtes en Anticlea, echtgenoot van Penelope, vader van Telemachus, koning v. Ithaca.
Tot den tocht n. Troje kon Agamemnon hem slechts met moeite overhalen. Hij beproefde eerst nog de goedschiksche uitlevering van Helena te verkrijgen en begaf zich met dat doel naar Troje; doch tevergeefs. O. nam daarop met twaalf schepen als aanvoerder der Cephalleniërs deel aan den tocht. Onder leiding van O. begaven de helden zich in het houten paard, waaruit hij met Menelaus het eerst naar de woning van Deïphobus snelde. Nog rijker stof boden aan sage en poëzie zijntienjarige zwerftochten na den val van Troje, welke in de Odyssee uitvoerig worden beschreven. Eerst werd hij op de thracische kust bij de Ciconen geworpen, waarbij hij 72 gezellen verloor. Vervolgens kwam hij bij de Lotophagen op de libysche kust, daarna bij de Cyclopen (volgens lateren op de westkust van Sicilië). Daar verslond Polyphemus zes gezellen van O., en deze ontkwam aan een zelfde lot alleen daardoor, dat hij Polyphemus dronken maakte en hem in zijn slaap zijn eenig oog uitbrandde, waarom O. vervolgens door Poseidon, den vader van Polyphemus vervolgd werd. O. kwam op het eiland van Aeolus, die hem een zak, waarin hij de winden had opgesloten, meegaf. Toen de gezellen van O., reeds in het gezicht der kust van Ithaca gekomen, dien zak openden, werden hun schepen met geweld teruggeworpen en kwamen bij de menschenetende Laestrygonen, vanwaar O. zich slechts met een enkel schip kon redden.
Hierop voerde het lot hem naar het eiland der toovenares Circe; van daar zeilde hij naar het eiland der Sirenen en geraakte tusschen de Scylla en Charybdis, waar hij opnieuw zes gezellen verloor. Vervolgens landde hij op het eiland van Helios, Thrinacia, waar zijn gezellen, terwijl hij sliep, van honger stieren slachtten van de kudde van den god. Tot straf daarvoor werd zijn schip op de verdere reis door Zeus met een bliksemstraal verpletterd en al zijn gezellen gedood. Geheel alleen kwam O. op de overblijfselen van zijn schip op het eiland Ogygia aan, waar de nimf Calypso hem vriendelijk opnam en zeven jaren bij zich hield. Tevergeefs beloofde zij hem onsterfelijkheid en eeuwige jeugd, indien hij bij haar bleef. Ten laatste, toen Hennes haar den wil der góden, dat O. zou terugkeeren, had medegedeeld, bouwde deze een vlot en vertrok.
Doch Poseidon zond storm, tengevolge waarvan hij van zijn vlot werd geslingerd; zwemmend bereikte O., door den sluier van Leucothea gedragen, het strand van het eiland der Phaeacen, Scheria. Daar ontmoette hem de koningsdochter Nausicaa, door wie hij naar haar vader Alcinous werd gebracht, die hem vriendelijk opnam en met rijke geschenken naar zijn vaderland deed terugbrengen. Op het schip ingeslapen, kwam hij eindelijk in den nacht op Ithaca aan na een afwezigheid van 20 jaren. Door Athena in de gedaante van een bedelaar veranderd, zocht hij, zonder herkend te worden, zijn trouwen zwijnenhoeder Eumaeus op. Bij hem aan huis overlegde hij met zijn zoon Telemachus den moord der vrijers, die naar de hand van zijn echtgenoote dongen en zijn have en goed verbrasten. Door Telemachus en de beide herders Eumaeus en Philoetius bijgestaan, behaalde hij in den ongelijken strijd de overwinning.
Toen eerst maakte hij zich aan zijn trouwe echtgenoote Penelope bekend. Yan de talrijke werken over de Odyssee en O. noemen wij onder de nieuwste alleen het werk van prof. J. van Leeuwen Jr., De Boogschutter en de Weefster (Leiden 1904).
