beroemd wijsgeer, geb. 14 Mei 1776 te Oldenburg, overl. 14 Aug. 1841 te Göttingen, werd in hoofdzaak door zijn moeder Lucie Margarethe, geboren Schütte, eene „zeldzame en merkwaardige vrouw” (overl. 1802), opgevoed, genoot zijn onderricht ,op het gymnasium zijner vaderstad en bezocht, 18 jaren oud, de universiteit van Jena. Reeds als knaap had hij neiging tot philosophisch nadenken, zin voor natuurwetenschappen, vooral voor physica en wiskunde, en muzikaal talent als vlug klavier- en violoncelspeler (in lateren tijd ook als componist) aan den dag gelegd, eigenschappen, welke op den vorm van zijn later systeem van invloed zijn geweest.
Tegenover Fichte’s leer der wetenschap, legde hij aan deze persoonlijk „bemerkingen” en vervolgens „beoordeelingen” van de eerste geschriften van Schelling voor, waarin duidelijk te zien is dat hij zich afkeerde van het na-Kantiaansch idealisme. De grondtrekken van een eigen systeem, op de eerste plaats het toepassen der wiskunde op de psychologie, ontwierp hij in 1798 tijdens zijn verblijf te Bern, waar hij zich met de onderwijsmethode van Pestalozzi vertrouwd maakte. In 1802 verkreeg H. het recht om te leeraren te Göttingen, werd in 1805 buitengewoon hoogleeraar aldaar en nam in 1809 een beroep als gewoon hoogleeraar aan naar Koningsbergen, om den leerstoel van Kant te bezetten, waar hij tevens als directeur van het op zijn verlangen gestichte paedagogische seminarium werkzaam was. Daar zijn wensch om, na Hegel’s dood, naar Berlijn beroepen te worden, niet vervuld werd, keerde hij in 1833 naar Göttingen terug, waar hij, tot „Hofrat” benoemd, als gewoon hoogleeraar in de philosophie tot aan zijn dood werkzaam was. H.’s voornaamste werken zijn in chronologische volgorde: Allgemeine Pädagogik (Göttingen 1806), Allgemeine praktische Philosophie (ald. 1808), Hauptpunkte der Logik und Metaphysik (ald. 1808), Lehrbuch zur Einleitung in die Philosophie (Koningsbergen 1815, 5de dr. 1850, het meest bekende zijner werken), Lehrbuch zur Psychologie (ald. 1816, 3de dr. 1850), Psychologie als Wissenschaft, neu gegründet auf Erfahrung, Metaphysik und Mathematik (2 dln., ald. 1824—25), Allgemeine Metaphysik nebst den Anfängen der philosophischen Naturlehre (2 dln., ald. 1828—29), en Encyklopädie der Philosophie aus praktischen Gesichtspunkten (Halle 1831, 2de dr. 1841). Onder Herbart’s kleinere werken verdienen vooral vermeld te worden: Pestalozzis Idee eines Abc der Anschauung (Göttingen 1802, 2de dr. 1804), Kurze Darstellung eines Plans zu philosophischen Vorlesungen (ald. 1804), De Platonici systematis fundamento (ald. 1805), Psychologische Bemerkungen zur Tonlehre (1811), Theoriae de attractione elementorum principia metaphysica (Koningsbergen 1812; duitseh van Thomas, Berlijn 1859), Ueber meinen Streit mit der Modephilosophie dieser Zeit (1814), Gespräche über das Böse (Koningsbergen 1818), Pädagogisches Gutachten über Schulklassen (ald. 1818), Ueber die gute Sache; gegen Professor Steffens (Lpz. 1819), De attentionis mensura causisque primariis (Koningsbergen 1822), Ueber die Möglichkeit und Notwendigkeit, Mathematik auf Psychologie anzuwenden (ald. 1822), Umriss pädagogischer Vorlesungen (Göttingen 1835, 2de dr. 1841), Zur Lehre von der Freiheit des menschlichen Willens (ald. 1836), Psychologische Untersuchungen (2 deeltjes, ald. 1839), De realismo naturali, qualem proposait Th.
E. Schulzius (ald. 1837). Zijn Kleinere philosophischen Schriften und Abhandlungen (3 dln., Leipzig 1842—43) gaf Hartenstein uit, die ook een uitgave van de Sämtliche Werke (12 dln., ald. 1850—52, nieuwe druk Hamburg 1883— 93; daarbij dl. 13: Nachträge und Ergänzungen, 1893) bezorgde. Een nieuwe uitgave der werken, in chronologische orde, bewerkte Kehrbach (Langensalza 1887 vlg.). Herbart’s Pädagogische Schriften werden uitgegeven door Willmann (2 dln., Leipzig 1874—75) en door Bartholomäi (2 dln. 5de dr., Langensalza 1890). Op den 100-jarigen gedenkdag zijner geboorte (4 Mei 1876) is voor H. in zijn vaderstad een gedenkteeken (kolossale buste) opgericht.
