(Zie ook Hooge Raad der Nederlanden en gerechtshof), Nederland is ten opzichte van het rechtswezen verdeeld in 23 arrondissementen met elk een arrondissementsrechtbank, gevestigd in de hoofdplaats van het A.
Deze rechtbanken oordeelen:
I. In burgerlijke en handelszaken:
1o. in eersten aanleg: over alle persoonlijke, zakelijke en gemengde rechtsvorderingen, welke volgens de wet niet behooren tot de bevoegdheid van een anderen rechter;
2o. in het hoogste ressort: over alle persoonlijke rechtsvorderingen, de waarde van 400 gld. in hoofdsom niet te boven gaande: over alle zakelijke rechtsvorderingen, indien de waarde ! van het onderwerp, in hoofdsom of inkomsten tegen vijf ten honderd berekend, niet meer beloopt dan 400 gld.; over alle rechtsgedingen betrekkelijk verplaatsing van scheidteekenen, aanmatiging van gronden enz.; over alle rechtsvorderingen wegens bezitrecht; over het hooger beroep van de vonnissen der kantonrechters in eersten aanleg gewezen; over alle persoonlijke, zakelijke en gemengde rechtsvorderingen, aan hooger beroep onderworpen en voor dading of compromis vatbaar, waaromtrent partijen hebben verklaard van het hooger beroep af te zien.
II. In strafzaken:
1o. in eersten aanleg: over alle misdrijven, waarvan de kennisneming niet aan een anderen rechter is opgedragen; over alle overtredingen ter zake van belastingen: over de overtredingen ter zake van bedelarij en landlooperij; alsmede over de vorderingen tot vergoeding van kosten, schaden en interesten ten behoeve van de beleedigde partij, wanneer die vorderingen geen 150 gld. te boven gaan;
2o. in hooger beroep : over zaken bij daarvoor vatbare vonnissen door de kantonrechters in eersten aanleg gewezen.
De arrondissements-rechtbanken oordeelen ook over alle jurisdictiegeschillen in burgerlijke en strafzaken, voor zoover die geschillen niet bij den Hoogen Raad of de gerechtshoven behooren.
Elke rechtbank adviseert de Koningin over de verzoeken om gratie van straffen, door die rechtbank opgelegd, voor zoover niet de strafkamer van den Hoogen Raad daartoe is geroepen.
Elk arrondissement is verdeeld in een aantal kantons (tezamen 107) met elk een kantongerecht in de kantonshoofdplaats. Deze kantongerechten, behalve de werkzaamheden van vrijwillige rechtspraak als anderszins, hen bij de wet opgedragen, nemen kennis:
I. In burgerlijke en handelszaken:
1o. zonder hooger beroep, indien de vordering niet meer dan 50 gld. beloopt, en behoudens hooger beroep, indien zij niet meer beloopt dan 200 gld. van alle louter persoonlijke rechtsvorderingen, alsmede van alle rechtsvorderingen tot betaling van rente, huren en pachten, mitsgaders van interesten en gedeelten van inschulden, zelfs ingeval de rente enz. of de hoofdsom der inschuld meer dan 200 gld. bedraagt, mits de rechtstitel niet worde betwist;
2o. zonder hooger beroep, indien de vordering niet meer dan 50 gld. beloopt en, behoudens hooger beroep, tot welke som zich de vordering uitstrekt: van burgerlijke rechtsvorderingen tot vergoeding van schade door menschen of dieren toegebracht aan land, tiendgewas, boom-, tuin-of veldvruchten; van herstel van huizen enz., hetwelk volgens de wet ten laste van de huurders komt; van betaling van arbeidsloonen of huur aan werklieden of dienstboden, en van het volbrengen van wederzijdsiche overeenkomsten van meestérs en hunne dienstboden' of arbeidslieden;
3o. van burgerlijke rechtsvorderingen ter zake van mondelinge beleediging, behoudens hooger beroep, indien bij de gevraagde betering iets meer of anders verkregen wordt dan eene geldsom van ten hoogste 50 gld.;
4o. behoudens hooger beroep, van rechtsvorderingen tot ontruiming van huizen, gebouwen enz. zonder onderscheid van het bedrag der huur, alsmede van pachthoeven, landerijen, tuin- en andere gronden, mits de huur, over het jaar berekend, of de waarde daarvan, niet meer dan 200 gld. bedraagt, indien de huurder geen schriftelijk bewijs van bestaande, vernieuwde of verlengde huur te berde brengt;
5o. van rechtsvorderingen tot ontbinding van huur, alsmede tot ontruiming van huizen, gebouwen enz., pachthoeven, landerijen, tuinen andere gronden, ter zake van wanbetaling der huurpenningen, behoudens hooger beroep, indien de huur, over het jaar berekend, meer dan 50 gld. en ten hoogste 200 gld. bedraagt.
II. In strafzaken: van het misdrijf van strooperij, bedoeld bij art. 314 van het Wetb. van Strafr. en van alle overtredingen waarvan de kennisneming niet aan een anderen rechter is opgedragen, en zulks behoudens hooger beroep, behalve wanneer tegen het feit geen andere straf bedreigd is dan geldboete van ten hoogste 25 gld.; en tevens van de vordering tot vergoeding van kosten, schade en interesten ten behoeve der beleedigde partij, wanneer die geen 50 gld. te boven gaat.
In alle geschillen, welke voor dading of compromis vatbaar zijn, kunnen partijen zich bij een kantonrechter, te harer keuze, binnen het arrondissement aanmelden, die alsdan verplicht is van het geschil kennis te nemen in het hoogste ressort, ten ware partijen, in zaken aan hooger beroep onderworpen, zich dit hebben voorbehouden.
Elk kantongerecht adviseert de Koningin over de verzoeken om gratie van straffen, door dat kantongerecht opgelegd, voor zoover niet de strafkamer van den Hoogen Raad daartoe is geroepen.
De 23 arr. met hunne kantons zijn:
1. VHertogenbosch (’s-H., Oss, Heusden, Waalwijk, Veghel, Boxmeer, Eindhoven, Oirschot);
2. Breda (B., Oosterhout, Zevenbergen, Bergen-op-Zoom. Tilburg);
3. Maastricht (M., Heerlen, Sittard, Gulpen);
4. Roermond (R, Venlo, Weert, Helmond);
5. Arnhem (A., Wageningen, Nijmegen, Eist, Doesburg, Terborg);
6. Zutphen (Z., Groenlo, Apeldoorn, Deventer);
7. Tiel (T., Geldermalsen, Zaltbommel, Druten, Vianen);
8. Zwolle (Z., Kampen, Harderwijk, Ommen);
9. Almelo (A., Enschedé, Goor);
10. ’s-Gravenhage (’s-G., Delft, Leiden, Alfen);
11. Rotterdam (R. I, II en III, Schiedam, Gouda, Schoonhoven, Brielle, Sommelsdijk);
12. Dordrecht (D., Oud-Beijerland, Ridderkerk, Gorinchem, Slick drecht);
13 Middelburg (M., Goes, Oostburg, Neuzen, Hulst);
14. Zierikzee (Z., Tholen);
15. Amsterdam (A. 1, II, III en IV, Hilversum) ;
16. Alkmaar (A., Schagen. Helder, Hoorn, Medemblik);
17. Haarlem (H., Zaandam, Purmerend, Haarlemmermeer):
18. Utrecht (U., Breukelen-Nijenrode, Amersfoort, Wijk-bij-Duurstede, Woerden);
19. Leeuwarden (L., Berlicum, Dokkum, Bergum, Harlingen, Sneek, Bolsward);
20. Heerenveen (H., Beetsterzwaag, Lemmer, Steenwijk);
21. Groningen (G., Zuidhorn, Appingedam, Onderdendam);
22. Winschoten (W., Zuidbroek);
23. Assen (A., Hoogeveen, Meppel, Emmen).
