amok 1

betekenis & definitie

amok [razernij]. Amok komt reeds bij onze oudste schrijvers over Indië dikwijls voor en is later zozeer een Nederlands woord geworden, dat prof. Pijnappel in zijn Maleise woordenboek het Maleise amoek en de werkwoordsvorm mengamoek door ‘amokken, wanhopig aanvallen’ kon verklaren. Voor hen echter die minder met de schrijvers over Indië vertrouwd zijn, zal het niet overbodig zijn op te merken, dat het evenzeer Javaanse als Maleise amok eigenlijk een soort van woede of razernij betekent die de inlander (bovenal de Makassaar; zie Wallace, Insulinde, deel I, p. 306) soms bevangt, wanneer zijn hartstochten in de hoogste mate zijn opgewekt, en waarbij hij wanhopend aanvalt op ieder die hem in de weg treedt en moord tracht te plegen, onverschillig aan wie. Het amok is zeer verwant met hetgeen de inlanders mata glap, dat is ‘verduistering van de ogen’ noemen; juister misschien: de amokmaker doet gaarne het mata glap voorkomen als een symptoom van zijn toestand, om daardoor zijn niet altijd geheel onwillekeurig moorden te vergoelijken. Zie Van den Burgs, De Geneesheer in Indië, deel II, p. 786. Een ander verschijnsel dat ermee gepaard gaat, is het luide schreeuwen, waarbij doorgaans het woord amok zelf vernomen wordt, waarom men in het Javaanse handwoordenboek van prof. Roorda op amoek ook de verklaring vindt: ‘een uitroep van iemand die in dolle woede gaat moorden.’ Vandaar verder de uitdrukking amok roepen of amok schreeuwen, bijvoorbeeld bij W. Schouten, Reistogt, vierde druk, deel I, p. 27: ‘Binnen Batavia werden eenen zwarten Indiaan de borsten afgenepen, omdat hij amok geroepen had [...] Dit was reeds de derde amokroeper die in mijn tijd geradbraakt werd.’ Zo ook bij Van Rees, Bandjermasinsche Krijg, I, p. 64: ‘de priester vatte eensklaps een der wapens, riep amok, en wilde den artillerist een houw toebrengen.’ Maar ook de omstanders roepen amok, wanneer iemand, zoals men gewoonlijk zegt, amok maakt. Zie bijvoorbeeld Ritter, ‘Het Amok’ in Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië, jaargang VII, deel III, p. 459: ‘Groot was de opschudding onder al die reizende personen, toen zich op eens de noodkreet amok! amok! in den omtrek deed hooren.’ Stavorinus, Reize naar Batavia, deel I, p. 236, schijnt de uitdrukking amok spuwen als synoniem met amok roepen te beschouwen, want hij zegt dat de amokspuwers zo genoemd worden omdat zij het woord amok veel in de mond hebben. Ik geloof echter dat men daarbij tevens in het oog moet houden dat de amokmaker het schuim op de mond komt.

Bij Baldaeus, Malabar en Choromandel, p. 145, komt de zonderlinge en minder gewone uitdrukking amokspeelder voor; een later voorbeeld van amokspeler vindt men bij W. Schouten, deel II, p. 134. Amok slaan noemt men het alarmsein dat door de inlandse wachters op de trom gegeven wordt wanneer zich een amokmaker vertoont.

Ik meen bij Nederlandse schrijvers ook wel amok lopen gelezen te hebben. In ieder geval is in het Engels to run amuck een gewone uitdrukking geworden. Daarbij heeft echter een kluchtig misverstand plaatsgegrepen, doordat men de eerste lettergreep van amuck voor het lidwoord a of an hield. Men schrijft dus meestal to run a muck (zie bijvoorbeeld Forrest, Voyage aux Moluques, p. 168), en vindt in de Engelse woordenboeken dikwijls het woord Muck, waarvan Johnson erkende de herkomst niet te weten. Dryden gebruikt de uitdrukking to run a muck in de volgende verzen in het derde deel van ‘the Hind and the Panther’:<BR>‘Frontless and satire-proof he scours the streets<BR>And runs an Indian muck at all he meets.’<BR>En Pope volgde hem na in zijn vertaling van Horatius:<BR>‘Satire’s my weapon, but I’m too discreet<BR>To run a muck and tilt at all I meet.’<BR>Dit Engelse muck heeft een Franse schrijver, de heer Radau, in de Revue des Deux Mondes, 1 oktober 1869, p. 675, op de schrandere inval gebracht dat het Maleise amok zou zijn: ‘une corruption du mot Anglais a muck (un enragé)’ [een verbastering van het Engelse a muck (een razende)].

Tegenwoordig wordt bij ons het woord amok nu en dan gebruikt in de verzachte betekenis van ‘opschudding, straatrumoer’. Men zal daarvan voorbeelden vinden in het artikel Amok in de thans ter perse liggende aflevering van het WNT.