Schmalkaldisch verbond - noemt men het verbond van Prot. Duitsche vorsten, tot stand gekomen op een bijeenkomst van deze vorsten, te Schmalkalden (Dec. 1530). Hierbij verplichtten zij elkander te steunen indien iemand, zij het ook de keizer, tegen hen optrad in geloofszaken. ’t Verbond, dat in den beginne bestond uit Brandenburg, Saksen, Hessen, Luneburg, Mansfeld en de steden Bremen, Maagdenburg en Neurenberg breidde zich in den loop van ’t jaar 1531 uit door het toetreden van verschillende Duitsche steden (als Lübeck, Frankfort, Ulm, enz.), ’t Verbond hield bondsdagen; op een van deze, n.l. dien te Frankfort (Dec. 1531), werd ’t bevel van ’t bondsleger opgedragen aan de vorsten van Saksen en Hessen. Door ’t toetreden van verschillende Kathol, vorsten (verbond van Saalfeld, Oct. 1531) had ’t S. V. ’t karakter gekregen van een anti-Habsburgschen bond, hetgeen nog sterker uitkwam door de toenadering van het S. V. tot Frankrijk (verdrag van Scheyern, Mei 1532).
Groote beteekenis had het S. V. voor de uitbreiding van ’t Protestantisme in N.-Duitschland, daar dit nu op een krachtigen steun kon rekenen. Ten einde den steun van de Prot. steden te krijgen in den strijd tegen de Turken, was Karel V genoodzaakt aan de Prot. concessies te doen, dat tot de beslissing, welke gegeven zou worden door een bijeen te roepen concilie, niemand in geloofszaken bemoeilijkt mocht worden (godsdienstvrede van Neurenberg, Juli 1532). In de volgende jaren won het Prot. aan beteekenis door het herstel van Ulrich van Wurtemberg (1534) en den overgang van verschillende steden. Een belangrijke uitbreiding onderging het S. V., dat in 1535 voor 10 jaar verlengd was, door ’t toetreden van Wurtemberg, Pommeren, Anhalt (1536), ’t Albertinisch Saksen (1637) en verschillende steden. Ondertusschen hadden zich ook de Kathol, vorsten georganiseerd. In 1633 was ’t verbond van Halle tot stand gekomen, dat in 1538, door invloed van den vicekanselier Held, uitgebreid was door opname van verschillende vorsten (verbond van Neurenberg, Juni 1538). Ondertusschen begon ’t S. V. aan kracht te verliezen door de huwelijksplannen van Philips van Hessen, wien bigamie verweten werd, en wrijvingen tusschen verschillende leden van ’t verbond. Met ’t oog op de verwikkelingen met Frankrijk, Denemarken en de Turken was Karel V er alles aan gelegen om ’t uitbreken van een burgeroorlog te verhinderen.
Hij bewilligde er in, dat de godsdienstvrede van Neurenberg ook geldig was voor de na 1532 toegetreden leden (Frankforter Anstand 1539). Zoodra hij echter na 1644 de handen vrij had gekregen, besloot hij in te grijpen in de Duitsche aangelegenheden en het S. V. te vernietigen (zie SCHMALKALDISCHE OORLOG). Litt.: O. Winckelmann, Der Schmalkaldische Bund 1530/32 und der Nürnberger Religionsfrieden (1892); P. Heidrich, Karl V und die deutsche Prot, am Vorabend des Schmalk. Krieges (Frankf. hist. Forsch. Heft 5, 6).
