Kerspel of karspel - 1) parochie of kerkelijke gemeente, kerkdorp;
2) dorp, in den zin van burgerlijk dorp, in Holland, Zeeland en Utrecht „ambacht” genoemd, in de overige provinciën kerspel of karspel of soms ook wel dorp. In beiderlei beteekenis kan het slaan òf op den rechtspersoon (de gezamenlijke kerspelleden, gemeenteleden), of op het territoir. Dit burgerlijke kerspel moet van het kerkelijke kerspel wel onderscheiden worden. Gemeenlijk zal het dezelfde grenzen hebben, maar dat is niet noodig. Het kan synoniem zijn met buurschap of marke, doch als regel zal het verschillende buurschappen omvatten. Het kerkelijke kerspel is nooit hetzelfde als buurschap of marke (zie KERK-DORP. Voor de beteekenis van buurschap zie dit woord en BUREN. Zie ook MARKEN).
Ook al vielen parochie (kerkelijk kerspel) en burgerlijk dorp, burgerlijk kerspel, territoriaal samen, ook al vormden dezelfde personen de gemeente van de parochie en de gemeente van het burgerlijk kerspel, toch waren beiden onderscheiden; de parochie was onderdeel der R.-K. kerk (na de Hervorming een Gereformeerde, nog later Ned. Herv. gemeente) en het burgerlijk kerspel was in verschillende streken van ons vaderland van grootere of kleinere beteekenis. Het woord kerspel duidt etymologisch op de kerk. Het is niet te verwonderen, dat het kerkelijke kerspel de basis is geweest voor het wereldlijk. Het meest te beteekenen had het burgerlijk kerspel of dorp in Holland, Zeeland en Utrecht, waar het als ambacht bekend stond (zie AMBACHT).
In Friesland was het burgerlijk dorp onderdeel der grietenij; ten platten lande van Groningen regelden de karspelingezetenen en hun volmachten weinig belangrijke aangelegenheden, aangezien waterstaatszorg, contentieuse en voluntaire rechtspraak buiten hun sfeer vielen; in Drente had elk karspel een schuit, bijna zonder uitzondering vielen hier burgerlijk karspel (of schultambt) en kerkelijk karspel (parochie) territoriaal samen; in het Goorecht waren de schuiten der schultambten of karspelen meer deurwaarders dan rechters en de karspelen onderdeelen van den rechtstoel van het Goorecht. Zoowel in Drente als het Goorecht, Overijsel, Veluwe en Graafschap hadden de buren der buurschappen of marken zorg voor wateren en wegen. Maar ook in Overijsel, op de Veluwe en in de Graafschap waren burgerlijke kerspelen en kerspels-volmachten en hetzij een, hetzij meer van die karspelen vormden een schultambt. De ambachten, schultambten, burgerlijke karspelen zijn de grondslagen geworden voor de vorming der hedendaagsche burgerlijke gemeenten.
