Marcus Ulpius, keizer van het Romeinse Rijk (98—117), *53 Italica (bij Sevilla), ♱8.8.117 Selinus (Cilicië). Traianus, krijgstribuun, questor en pretor, verkreeg het consulaat in 91.
In 97 door Nerva benoemd tot gouverneur van Opper-Germanië; als zoon geadopteerd, werd hij diens opvolger (de eerste niet-Italiaanse keizer). De populaire legeraanvoerder Traianus toonde zich een geboren regeerder (waarvan o.a. de briefwisseling met Plinius Minor, stadhouder van Bithynië, getuigt). Zijn oorlogen met de Daciërs (101—02, 105—07) leidden tot hun onderwerping en tot de romanisering van Dacië (Roemenië). In 113 begon Traianus een veldtocht tegen de Parthen en bracht Armenië en Mesopotamië (kortstondig) onder Romeins bewind. In 117 moest hij wegens ziekte het bevel overdragen aan Hadrianus, landvoogd van Syrië, zijn opvolger. Op de terugreis stierf Traianus.
Tijdens het bewind van Traianus bereikte het Romeinse Rijk zijn grootste uitgestrektheid.De kunst uit de tijd van Traianus wordt gekenmerkt door de terugkeer naar de klassieke eenvoud van het Augusteïsche tijdvak en het verwerpen van de stijl van de Flavische keizers. Veel monumenten die op naam van Traianus staan, hadden als functie de verheerlijking van zijn militaire successen. Zijn architect, Apollodoros, liet zich in zijn ontwerpen inspireren door de militaire architectuur. Dit komt o.a. tot uiting in zijn ontwerp voor het Forum van Traianus, de laatste van de keizerfora, en in de zuil van Traianus. Deze marmeren zuil, 39,86 m hoog, werd in 113 opgericht als monument voor de overwinningen van Traianus op de Daciërs. Een 200 m lange reliëfband met 155 scènes loopt in 23 windingen om de zuil heen.
Ze beelden de episoden uit die beschreven zijn in het verloren gegane boek van'Traianus over de Dacische Oorlogen. Bovenop de zuil stond het beeld van Traianus, in de middeleeuwen verloren gegaan en in 1588 vervangen door een bronzen beeld van de apostel Petrus. In de basis van de zuil werd de as van de keizer bijgezet. Een ander monument ter nagedachtenis aan de Dacische oorlogen is het Tropaeum Traiani te Adamklissi. De Traianusboog te Benevento werd in 114 opgericht op last van de senaat. De reliëfs op de boog schilderen de gebeurtenissen van 98—109 onder Traianus.
De markt van Traianus (mercati Traiani) te Rome is eveneens ontworpen door Apollodoros. De aanleg van het Traianusforum noodzaakte de gedeeltelijke afgraving van de Quirinaal. Op de zo ontstane helling zijn de markten gebouwd. Zij namen de marktfunctie van het Forum Romanum over. De Traianusthermen, in 109 gebouwd op de Oppius, op de plaats van de in 104 verwoeste Domus Aurea, horen tot het type van de keizerthermen.
LITT. F.J.Hassel, Der Trajansbogen im Benevent(1966); F.B.Florence, Die Trajanssaule (1969); C.F.Leon, Die Bauornamentik des Trajansforums (1971); L.Rossi, Trajan’s column and the Dacianwars (1971); K.L.de Fine Licht, Untersuchungen an den Trajansthermen zu Rom (1974); F.J.de Waele, Trajanus, veldheer, bouwheer, rijksheer (1976); W. Gauer, Die Trajanssaule und ihre historischen Reliëfs (1977 vlg.).
