[Eng.], m., spanning, druk.
(e) De eerste systematische theorie over stress werd ca. 1950 opgesteld door de Canadese fysioloog H. Selye (*1907). Hij onderzocht lichamelijke stress bij dieren: de invloed van honger, pijn, slaapgebrek enz. op het lichamelijk functioneren. In de reacties onderscheidde hij drie stadia. De beginfase is een alarmreactie: in het bijniermerg wordt meer adrenaline en noradrenaline geproduceerd. Dit leidt via een verhoogde werking van het sympathisch zenuwstelsel tot een algemene activiteitsverhoging in het lichaam (snellere hartslag en ademhaling, verhoogde spierspanning enz.).
Daarbij is de activiteit van het parasympathisch zenuwstelsel verlaagd, waardoor vooral de spijsvertering vertraagd is; ook dit komt ten goede aan een snelle reactie op de situatie. Zichtbare reacties kunnen zijn angst en neiging tot vluchten of juist ‘vechten’ (fight-fright-flight-reactie). De bijniermerghormonen veroorzaken ook een toename van ACTH (adrenocorticotroophormoon), dat door de hypofyse wordt geproduceerd; ACTH stimuleert in de bijnierschors de produktie van glycocorticoïden (cortisol), die bijdragen aan de energievoorziening. De tweede fase, van adaptatie, ontstaat wanneer de stressor (stressoorzaak) blijft bestaan. Het organisme probeert zich aan te passen aan de situatie, maar dit kan nadelige lichamelijke gevolgen hebben. Hierbij schijnt het hormoon 17OHCS (17-hydroxycorticosteroïde), waarvan de produktie ook onder invloed staat van ACTH, een rol te spelen: men vond bij voortdurende stress verhoogde niveaus van dit hormoon in het bloed.
De derde fase is die van uitputting, waarop uiteindelijk de dood kan volgen. Hoe groter de stress, des te sneller schieten de aanpassingsmechanismen tekort. Gebleken is dat Selyes theorie ook zeer waardevol is voor de beschouwing van menselijke stressreacties. Daarbij is van groot belang dat bij de mens, wat betreft de stressoren én de reacties daarop, de lichamelijke kant niet los gezien kan worden van de psychische; veelal valt juist op de psychische aspecten de nadruk. Stress kan allerlei ziekteverschijnselen doen ontstaan of verergeren →psychosomatische geneeskunde): hoofdpijn, slaapstoornissen, verhoogde bloeddruk, maagklachten enz. Deze verschijnselen kan men zien als parallel aan Selyes adaptatiefase.
Opvallend zijn de individuele verschillen in stressreacties. De mate waarin een stressor stress veroorzaakt is kennelijk mede afhankelijk van de eigenschappen van het individu, die zelf deels ook wisselend zijn; men spreekt daarom ook wel van stress als verstoring van het evenwicht tussen draaglast en draagkracht. Volgens velen speelt, wat de draaglast betreft, de technologische westerse maatschappij een overheersende rol: ‘de maatschappij maakt ziek’. Daarbij kunnen echter individuele aspecten niet uit het oog verloren worden. LITT. H.Selye, The stress of life (1957); C.W. Aakster, Socio-cultural variables in the etiology of health disturbances (1972); T.Kraft, Overspanning, een psychosomatische en sociale zaak (1972).
