(ook alleen: Koninklijke), Ned.Brits aardolieconcern, tweede geïntegreerde aardoliemaatschappij ter wereld, behorend tot de veertien grootste chemische concerns. Het concern is in 1907 ontstaan uit de samenvoeging van de Koninklijke Ned.
Petroleum Maatschappij NV en The Shell Transport and Trading Company, Limited.Koninklijke Ned. Petroleum Maatschappij NV, te ’s Gravenhage, werd opgericht in 1890 als NV Koninklijke Ned. Maatschappij tot Exploitatie van Petroleumbronnen in Ned.Indië. De ‘Koninklijke’ (Royal Dutch) had bij haar oprichting de beschik king over een kapitaal van f 1,3 mln. en begon haar werkzaamheden met een concessie op NoordSu matra. De leiding berustte achtereenvolgens bij J. A.de Gelder (tot 1892), J.B.A.Kessler (1892 1900), H.W.A.→Deterding (19011936), sinds 1902 met H.→Loudon (tot 1941), sinds 1923 ook met J.B.A.Kessler jr.
Belangrijke wijzigingen voltrok ken zich al spoedig in de periodeDeterding in het beleid van de onderneming. Benzine bleek nl. in plaats van een afvalprodukt een waardevol artikel te worden op de Europese markt. Inmiddels werd samenwerking gezocht met andere petroleummaat schappijen, die in Ned.Indië werkzaam waren: Tarakan, Sumatra Palembang, Moesi Ilir, Moeara Enim, Dordtsche Petroleum Maatschappij en, vooral, de Ned.Indische Industrie en Handel Maatschappij, waarvan het kapitaal geheel in han den was van The Shell Transport and Trading Co. Ltd. te Londen, een onderneming die toebehoorde aan de firma M.Samuel & Co. Deze firma, oor spronkelijk een handelsfirma die allerlei artikelen (o.a. schelpen) uit het oosten importeerde met de ‘schelp’ als handelsmerk (later overgegaan op de Koninklijke/Shell Groep), bezat olieconcessies op Borneo. In 1903 richtten de Koninklijke, de Shell en Rothschild (Parijs) te zamen een verkoopmaat schappij op, The Asiatic Petroleum Co.
Ltd. Na de succesrijke samenwerking op verkoopgebied gingen in 1907 de Koninklijke en de Shell over tot samen voeging van al hun belangen in de aardolieindus trie. Koninklijke en Shell bleven afzonderlijke gebied produktie verwerking x 1000 b/d x 1000 b/d Europa 129 1724 Afrika 601 93 MiddenOosten 1972 21 Verre Oosten en Austraalazië 125 780 VS 572 1086 Canada 70 267 rest westelijk halfrond 210 315 plaatselijke aankoop 1168 totaal 4,847 mln. b/d 4,286 mln. b/d
242 mln. t/a 214 mln. t/a
1 b/d = 1 barrel/dag = 0,16 m3/dag; t/a = ton/jaar
afhankelijk van de volumieke massa komt 1 b/d overeen met 5055 t/a Koninklijke/Shell Groep. Tabel 1. Ru weolieproduktie en verwerking in 1977 Koninklijke/Shell Groep. Tabel 2. Het aantal tankers (t.) in eigendom, onder beheer of gecharterd en het ermee ge paard gaande draagvermogen jaar aantal draagvermogen oliet. gast. oliet. gast.
mln.t 1000 m3
1972 395 4 27,8 173
1973 389 6 30,6 324
1977 280 11 32,3 732
maatschappijen, een Ned. en een Britse, maar als zuivere holdingmaatschappijen van aandelen in The Asiatic Petroleum Co. Ltd. (1946: The Shell Petro leum Company Ltd.) en twee nieuw gecreëerde maatschappijen, de Bataafsche Petroleum Mij. NV (BPM) en The AngloSaxon Petroleum Company Ltd.
De moedermaatschappijen van de Groep zijn nog steeds de Koninklijke en de Shell, die er zelf even wel geen deel van uitmaken. De Koninklijke heeft een belang van 60 % in de Groep, Shell een van 40 %. Beide oefenen niet zelf het aardolie of chemi sche bedrijf uit, maar zij bezitten de aandelen van de twee voornaamste holdingmaatschappijen van de Groep: Shell Petroleum een Ned. vennoot schap, en TheShell Petroleum Company Ltd., een Britse vennootschap. Deze verschaffen de moeder maatschappijen hun inkomen in de vorm van di videnden. Op hun beurt bezitten deze twee holding maatschappijen van de groep, direct of indirect, aandelen in een groot aantal werkmaatschappijen die in meer dan 100 landen over de hele wereld acti viteiten ontplooien op het gebied van aardgas, che mie, dienstverlening aan derden, olie en gasexplo ratie, kernenergie, landbouw, metalen, geïnte greerd olieverwerkingsbedrijf en winning van olie, research, steenkool, transport, verkoop, alsmede in 11 dienstverlenende maatschappijen, wier voor naamste taak is het coördineren van de werkzaam heden van, het verstrekken van adviezen en het verlenen van diensten aan andere groepsmaat schappijen en met de Groep verbonden maatschappijen.
Vanaf 1907 werd een felle concurrentiestrijd ge voerd met het grootste petroleumconcern ter we reld, de Standard Oil Company (New Jersey), tegenwoordig →Exxon Corporation genaamd, vooral toen deze vaste voet wist te krijgen in Ned. Indië en de Groep haar activiteiten ook tot in Amerika uitstrekte, waarbij de verworven Ameri kaanse belangen in 1922 geconcentreerd werden in de Shell Union Oil Corporation. Ter beëindiging van de ruïneuze concurrentiestrijd sloten de beide reuzenconcerns in 1928 een overeenkomst op basis van de status quo. In 1912 had de Groep haar intre de gedaan in Venezuela, in 1915 werd besloten het eiland Curagao tot middelpunt voor de verwerking en verscheping van de olie uit Venezuela te kiezen en de raffinaderij aldaar, een der grootste ter we reld, werd in 1918 in bedrijf gesteld. Ook in Rus land, Mexico, Roemenië, Argentinië werden be langrijke olieconcessies door de Groep verworven. Tegenslagen waren o.m. het verloren gaan van de bezittingen in Rusland (jaren twintig), de nationali satie van de belangen in Mexico (1938), de vernieti ging van installaties en schepen tijdens de Tweede Wereldoorlog, de confiscatie van de belangen in Roemenië (1945), alsmede de nationalisaties in di verse landen (b.v. Venezuela, 1975).
Na 1945 steeg de brutoruweolieproduktie (inclu sief plaatselijke aankopen, leveringen op grond van bepaalde leveringscontracten en aardgascondensa ten) van slechts 32 mln. t in 1946 tot 83 mln. t in 1953, 153 mln. t in 1963, 336 mln. t in 1973, maar daalde vervolgens tot 242 mln. t in 1977 (tabel 1). Daar de wereldolieproduktie/consumptie geschat wordt op 60 mln. barrels/dag, is het Groepsaandeel 8 %. Met betrekking tot opsporing en winning be streken de exploratiebelangen van het concern eind 1977 een oppervlak van ruim 1,2 mln. km2 verspreid over 40 landen; hiervan had meer dan 50 % betrek king op zeegebieden. In Nederland wordt de win ning van aardolie en gas verricht door de Ned. Aardolie Maatschappij NV, een gemeenschappelij ke onderneming van de Groep met Exxon, elk voor 50 %. Aardolie wordt voornamelijk gewonnen bij Schoonebeek, aardgas op verschillende plaatsen, maar de in 1959 bij Slochteren (Groningen) ontdek te aardgasreserves behoren tot de grootste ter wereld.
Het transport van het Ned. aardgas, alsme de de verkoop, is in handen van de NV →Ned. Gasu nie, waarin de Groep een 25 %belang heeft. Kwam de eerste raffinaderij van de Koninklijke in 1892 in bedrijf, thans beschikt de Groep over een groot aantal raffinaderijen of deelnemingen in raffinade rijen in vele landen. Voor het vervoer van olie, gas en olieprodukten beschikt de Groep over een groot net van pijpleidingen en een uitgebreide tankervloot (tabel 2).
De Groep neemt een zeer belangrijke plaats in op het terrein der chemische industrie, waarvoor de basis reeds in 1928 werd gelegd door de oprichting van de Maatschappij tot Exploitatie van Kookso vengassen (Mekog), in samenwerking met de Hoog ovens te IJmuidenVelsen, en de oprichting in 1929 van Shell Chemical Company (sedert 1946: Shell Chemical Corp.) in de VS, met als doel de verwer king van aardgas, kraakgassen enz. tot chemische produkten. Sedertdien heeft het chemische bedrijf een aanzienlijke groei doorgemaakt (industrie en landbouwchemicaliën, insekticiden, pesticiden, synthetische rubber, thermoplasten en andere kunststoffen). Op het gebied van metalen houdt de Groep zich bezig met de produktie van bauxiet, lood, zink, tin. De activiteiten in de metaalsector vingen in 1970 aan met de overname van de Billiton Maatschappij NV. Dit was een in 1860 opgerichte onderneming ter opsporing en winning van delfstof fen in het vm. Ned.Indië, voornamelijk tin op het eiland Belitung (Billiton), die na 1949, toen veel activiteiten naar de Indonesische regering overgin gen, haar terrein belangrijk uitbreidde en verplaat ste en zich bezighield met mijnbouw (bauxiet, tin), metallurgie (handel in en verwerking van metaalert sen), chemie (pigmenten, plastics e.d.) enproduktie van o.a. isolatiematerialen.
Ten behoeve van de verkoop beschikt de Groep over een groot aantal verkoopmaatschappijen over de hele wereld. De verkoop van olie in 1977 beliep 265 mln. t/jaar; de samenstelling hiervan was: ruwe olie 12 %, benzine 29 %, kerosine 8 %, gas en dieselolie 22 %, stookolie 22 %, andere produkten 7 %. De verkoop van aardgas bedroeg in 1977 65 mrd. m3/jaar. De totale omzet bedroeg in 1977 £29714 mln., waarvan £28 484 mln. uitverkopen en £ 1230 mln. uit andere inkomsten. Van de verkoop opbrengst, exclusief belastingen, accijnzen e.d., ad £5751 mln., betrof 86 % verkopen van olie en aard gas, 11 % chemische produkten, 3 % mijnbouw en metalen.
Voor de research beschikt de Groep over een aantal zeer moderne researchcentra, o.a. te Amsterdam. De uitgaven voor research bedroegen in 1977 £ 169 mln., terwijl in 1977 totaal aan kapitaaluitgaven, opsporings, research en ontwikkelingskosten £222 mln. werd besteed. Per ultimo 1977 bedroeg het aantal werknemers 155000, waarvan 50 % in Europa, 15 % in de rest van het oostelijk halfrond, 22 % VS, 6 % Canada en 7 % in de rest van het westelijk halfrond. De personeelslasten beliepen £1797 mln. Het nettoactief (zichtbare eigen vermo gen) van de Groep bedroeg 31.12.1977 £7409 mln. op basis van historische kostprijs, £13182 mln., na inflatiecorrectie (VS 20 %, overige westelijk half rond 15 %, Europa 50 %, overige gebieden 15 %). Het aandeel van de Koninklijke hierin bedraagt 60 %.
Ook de nettoresultaten worden ingevolge de 6040regel verdeeld. Het aandelenkapitaal van de Koninklijke Ned. Petroleum Maatschappij beliep per ultimo 1977 f 2680,4 mln. gewone aandelen (+ f 1,5 mln. prioriteitsaandelen) met een beurswaarde per 10.5.1978 van f 17,2 mrd., waartegenover het nettoactief f 19,3 mrd. bedraagt. Geschat wordt dat 600000 aandeelhouders een direct belang hebben in de Koninklijke en 400000 in de Shell Transport, verspreid over een groot aantal landen.
LITT. F.C.Gerretson, Gesch. der Koninklijke (3 dln. 193241); Gedenkboek NV Kon. Ned. Petro leum Mij. 18901950 (1950).
