[→Lat. inquisitio, onderzoek], v.,
1. onderzoek van overheidswege naar misdrijven; m.n. onderzoek naar met het geloof en/of de zeden strijdige opvattingen en daden bij de leden van de Rooms-Katholieke Kerk;
2. (vroeger) de instelling, de rechtbank belast met dit onderzoek en met het terechtwijzen en straffen van de afvalligen in de Rooms-Katholieke Kerk (e); m.n. onder Spaanse -, het Spaanse kettergesticht, de in Spanje door de kerkelijke en wereldlijke overheid daarvoor ingestelde rechtbanken;
3. geloofsvervolging, ketterjacht.
(e) De naam inquisitie werd al in de oudheid gebruikt door christelijke keizers die inquisitores aanstelden. Tot de 12e eeuw hadden ketters dikwijls meer te vrezen van de volkswoede dan van de kerkelijke hiërarchie. De strijd tegen →katharen en →waldenzen leidde tot het ontstaan van de inquisitie als instelling tot opsporing van ketters. In 1184 voerde paus Lucius in op het Concilie van Verona de bisschoppelijke inquisitie in, bevestigd door het Vierde Lateraans Concilie in 1215. Paus Gregorius ix voerde in 1231—32 de pauselijke inquisitie in, die voornamelijk in Italië, Frankrijk (tegen de →albigenzen) en Duitsland werkzaam was. De leiding berustte oorspronkelijk bij de dominicanen en enkele seculieren.
De uitvoering van de straf (bij hardnekkige dwaling de doodstraf) gebeurde door de wereldlijke rechtbank, daar de Kerk geen bloed vergoot. In Spanje en Portugal werd de inquisitie een staatsinstelling; de vonnissen werden er geveld in een plechtige openbare zitting (→auto-da-f e). De bekendste Spaanse grootinquisiteur was Thomas de →Torquemada. De Spaanse inquisitie richtte zich vooral tegen de →marranen, →moriscos en protestanten. In Frankrijk bestond een staatsinstelling, de →Chambre ardente, tegen de hugenoten, die in 1560 werd afgeschaft; de inquisitie hield er op te bestaan in 1772. In de Nederlanden werd de inquisitie door keizer Karel V ingericht naar Spaans model, met pauselijke inquisiteurs, die echter door de staat werden voorgesteld en ervan afhankelijk waren.
De inquisitie werd het laatst afgeschaft in Spanje (1808; officieel in 1934) en Portugal (1820). →kettervervolging. LITT. E.Valvekens, De inquisitie in de Nederlanden der 16e eeuw (1949); E.van der Vekene, Bibliogr. der Inquisition (1963); F.Martinelli, Linquisition espagnole (1972); D.Villerot, Linquisition (1973); N.Eymerich (red.), Le manuel des inquisiteurs (1973).
