[➝Gr. hypo, onder; fysis, groeisel], v. (-en), hypophysis cerebri, een erwtgroot hersenaanhangsel, een klier met interne secretie, gelegen onderaan de hersenen in een uitsparing van de schedel (sella turcica), met een steel (hypothalanus) verbonden met de hersenen.
(e) De hypofyse ontvangt via de hypothalamuszenuwen informatie uit de hersenen. De hypofyse produceert hormonen. Zij bestaat uit drie gedeelten: een voor kwab, een middenen acht er kwab, waarvan de middelste (bij de mens althans) nauwelijks meer is aan te tonen. De voorkwab (adenohypofyse) scheidt verschillende belangrijke hormonen in de bloedbaan af, die de functie van de schildklier, de geslachtsklieren, de bijnierschors en andere organen met interne secretie reguleren. De achterkwab (neurohypofyse) scheidt hormonen af die o.a. de nierfunctie en de vaatwijdte beïnvloeden.
De hypofysevoorkwab vormt een aantal hormonen, die voorzover bekend, alle eiwitachtig zijn. Zes hormonen zijn met zekerheid geïsoleerd: het groeihormoon, het thyreotroop, het adrenocorticotroop, het follikelstimulerende, het luteïniserende en het lactotroop hormoon. Deze hormonen zorgen voor het harmonisch functioneren van de klieren met inwendige secretie.
Ziekelijke afwijkingen van de hypofysevoorkwab komen bij de mens slechts zelden voor. Een enkele keer ontwikkelt zich een gezwel. Indien dit uit eosinofiele cellen bestaat, worden grote hoeveelheden groeihormoon gevormd. Bij een jonge patiënt leidt dit tot reuzengroei, bij ouderen (die niet meer kunnen groeien omdat de groeischijven gesloten zijn) leidt dit tot gezichtsstoornissen en hormonale uitvalsverschijnselen (➝Simmonds, ziekte van). Dezelfde ziekteverschijnselen kunnen bij vrouwen ontstaan in aansluiting aan een gecompliceerde bevalling met veel bloedverlies en shock. De oorzaak is dan necrose van de hypofysevoorkwab door slechte bloedvoorziening (syndroom van Sheehan).
In het geval van een tumor bestaat de behandeling uit operatie of bestraling van de hypofyse. De patiënten moeten hierna meestal met hormoonpreparaten behandeld worden. Bij het syndroom van Sheehan bereikt men hiermee goede resultaten.
De middenkwab van de hypofyse is bij de mens slechts weinig ontwikkeld en innig met de voorkwab verbonden. Dit gedeelte produceert een hormoon waarvan alleen bij lagere gewervelde dieren een functie duidelijk is, nl. aanpassing aan de kleur van de ondergrond (kameleon). Bij zoogdieren zijn recent effecten op het leergedrag beschreven.
De achterkwab van de hypofyse (neurohypofyse) bestaat uit zenuwvezels die hun oorsprong vinden in bepaalde centra in de tussenhersenen. Tussen deze vezels bevinden zich cellen (pituïcyten) die sterk op zenuwcellen lijken. De neurohypofyse is slechts een opslagplaats voor hormonen die geproduceerd worden in centra in de tussenhersenen en via de zenuwvezels van de hypofysesteel de achterkwab bereiken. Beschadiging van de neurohypofyse of van de betreffende centra in de tussenhersenen veroorzaakt het ziektebeeld van de diabetes insipidus (➝suikerziekte). De patiënten urineren dikwijls vele liters en hebben dientengevolge een onlesbare dorst. Behandeling van deze ziekte is mogelijk door toediening van preparaten bereid uit de neurohypofyse, of door gebruik van medicamenten als chloorpropamide.
