o. (-hormonen), hormoon dat van belang is bij het bepalen van de primaire en secundaire geslachtskenmerken.
(e) De door de geslachtshormonen bepaalde kenmerken komen na verwijdering van de geslachtsklieren (castratie), b.v. bij de haan de kam, niet tot ontwikkeling. Deze ontwikkeling kan echter wel tot stand gebracht worden door implantatie van de klier, ook op andere plaatsen van het organisme, waardoor aangetoond is, dat het om een door de klier geproduceerde factor gaat. Toediening van de geïsoleerde en gezuiverde of synthetisch verkregen hormonen heeft hetzelfde effect. De geslachtshormonen worden ingedeeld in mannelijke (androgenen) en vrouwelijke (oestrogenen en gestagenen). De geslachtshormonen die uit verschillende dieren werden verkregen, zijn identiek; er bestaat dus geen soortspecifiteit. De geslachtshormonen van de gewervelde dieren behoren chemisch alle tot de groep van de sterolen. Zij worden uit cholesterol of verwante verbindingen in het lichaam gevormd.
Het uit de testis geïsoleerde mannelijke geslachtshormoon is het testosteron. Het wordt door de zgn. tussencellen van de testis geproduceerd onder invloed van het luteïniserend hormoon uit de hypofyse. Naast testosteron is er uit de urine een ander sterol met androgene activiteit geïsoleerd, het androsteron, dat ook uit het bloed van mannen en vrouwen kan worden geïsoleerd en een veel zwakkere werking heeft dan testosteron. Het is vermoedelijk een afbraakprodukt, zowel van testosteron alsook van bijnierschorshormonen. Andere stoffen met androgene werking die verwant zijn aan de bijnierschorshormonen en eveneens in de bijnier worden gevonden zijn andrenosteron en derivaten van androsteen en epiandrosteron. Naast de werking op de geslachtskenmerken hebben de androgenen ook een anabole werking, d.w.z. toediening leidt op nog onduidelijke wijze tot een stimulering van de weefselopbouw en/of remming van de weefselafbraak.
De verhouding tussen de werking op de geslachtskenmerken en de anabole werking is echter bij de natuurlijke androgenen ongunstig, zodat zij niet aan vrouwen kunnen worden toegediend, omdat de androgene werking tot virilisatie leidt. Er zijn echter steroïden bereid, waarbij de verhouding tussen androgene en anabole werking zodanig veranderd is dat zij zonder viriliserende werking in de gebruikte dosis een sterk anabole werking vertonen.
De oestrogenen, ook follikelhormonen genoemd, worden geproduceerd in het ovarium en beïnvloeden de proliferatie van het uterusslijmvlies, en de gestagenen, ook corpus luteum-hormonen genoemd, de transformatie ervan (➝ geslachtsorgaan, vrouw). Tot de oestrogenen behoren o.a. oestron, equiline, equilinine en oestradiol, dat de hoogste werkzaamheid heeft. Het natuurlijke gestagene hormoon is het progesteron, dat behalve in het corpus luteum ook in kleine hoeveelheden in de bijnier en de placenta wordt geproduceerd.
Stoffen met geslachtshormoonwerking kunnen soms in beide geslachten worden aangetoond, terwijl ook een werking op beide geslachten kan bestaan. Sommige ervan komen ook in het plantenrijk voor. Zo is oestron uit palmpitten en progesteron uit een Mexicaanse Dioscorea geïsoleerd. Er zijn tal van stoffen synthetisch verkregen, die de werking van de verscheidene geslachtshormonen hebben. Zij behoren niet alle tot de sterolen; zo is gebleken dat stilboestrol een oestrogene werking heeft. Andere zijn verkregen door synthese in de sterolreeks waarbij sommige synthetica een hogere werking in bepaalde tests hebben dan de natuurlijke produkten. Sommige stoffen met progesteronactiviteit hebben een anticonceptieve activiteit en worden als orale contraceptiva gebruikt.
