Abaelard, Peter (Pierre Abélard, Petrus Abaelardus), Frans wijsgeer en theoloog, *1079 Le Palet (bij Nantes), †21.4.1142 Chalon-sur-Saône (in een priorij van Cluny). Leerling van de nominalist (nominalisten) Roscelinus van Compiègne en van de realist (realisme) Willem van Champeaux. Abaelard kende een enorm succes als docent aan de kathedraalschool te Parijs.
De liefde tot zijn 20 jaar jongere leerlinge Héloïse bracht een omkeer in zijn leven. Overvallen en ontmand door trawanten van haar oom, kanunnik Fulbert, zocht Abaelard tijdelijk rust in het klooster St.-Denis, nadat Héloïse in het klooster Argenteuil was getreden. Hun briefwisseling, bewerkt door Abaelard, behoort tot de klassieke litteratuur. Zijn vurig temperament bezorgde hem vele vijanden. Zijn theologisch werk werd om zijn rationalistische tendensen veroordeeld op het concilie van Soissons (1121). In 1122 vestigde hij zich te Quincey, maar de gezochte rust werd verstoord door de grote toeloop van leerlingen.
Hij bouwde er een kerk en woonverblijven, maar overwoog uit te wijken omdat men het hem toch weer moeilijk maakte. In 1125 kreeg hij echter het abbatiaat van het klooster Saint-Gilda de Ruys aangeboden, waar hij een strenge hervorming doorvoerde, zodat de monniken hem naar het leven stonden. In 1128 werd Héloïse (intussen priorin geworden) uit Argenteuil verdreven en Abaelard bood haar de verblijven (Le Paraclet) te Quincey aan, waar hij haar vaak bezocht. Uit deze periode dateren zijn beroemde brieven, waarin hij de liefde van Héloïse voor hem wilde sublimeren tot een ware liefde tot God. Uit zijn laatste levensdagen is weinig duidelijks bekend.
Als wijsgeer verzoende Abaelard nominalisme en realisme in een gematigd realisme. Abaelard bewerkte de triomf van Aristoteles in logica en kenleer, bevorderde de speculatieve theologie en bepaalde met zijn Sic et non de scholastische methode (scholastiek). Zijn ethica (Scito te ipsum) beklemtoonde het belang der subjectieve bedoeling. Verdere werken: Historia calamitatum (1079-1132; autobiografie), Dialectica (logica), De unitate et trinitate divina, Theologia christiana. Uitgaven: Opera omnia (in: Migne, Patrologia Latina 178; onbetrouwbaar, maar voor een aantal werken de enige bereikbare uitg.); V.Cousin, Petri Abaelardi Opera (2 dln. 1849-59), B.Geyer, Peter Abaelards philos. Schriften (1913-33), Mario dal Pra, Pietro Abelardo, Scritti filosofici (1954), L.M.de Rijk, Petrus Abaelardus, Dialectica (1956).
LITT. J.G.Sikes, P.Abaelard (1932); M.de Gandillac, Abaelard, Oeuvres choisies (1945); E.Gilson, Héloïse et Abélard (1964).
