o. (-en), alg. ben. voor hulpstoffen die dienen voor het reinigen van vaste, harde oppervlakken (ramen, vloeren, tegels, metalen) in de huishouding, kantoren of bedrijven en van automobielen en industriële installaties.
© De verscheidenheid aan schoonmaakmiddelen is erg groot, wat wordt veroorzaakt door de zeer uiteenlopende materialen die moeten worden schoongemaakt, maar ook door de eisen die de gebruiker aan het schoonmaakmiddel stelt. De handelsprodukten kunnen zowel vloeibaar als vast zijn en worden voor gebruik doorgaans in water opgelost. In levensmiddelenbedrijven worden soms chloorhoudende Produkten gebruikt teneinde de te behandelen oppervlakken tevens te desinfecteren. Hiertoe kan bij technische installaties een nabehandeling met stoom volgen.
BESTANDDELEN Als actieve bestanddelen van schoonmaakmiddelen kunnen voorkomen: detergenten, basen, zuren, zouten, oplosmiddelen, actief chloor en een aantal bijzondere bestanddelen. Detergenten. Bijna steeds worden in schoonmaakmiddelen aan voor het gebruik en de samenstelling aangepaste mengsels van anionactieve en/of niet-ionogene detergenten verwerkt naast hiermee verwante ethanolamiden of quaternaire ammoniumverbindingen. De anionactieve stoffen zijn veelal sulfaten en/of sulfonaten, terwijl de niet-ionogene detergenten polyglycolethers zijn, verkregen uit stoffen met hydroxylgroepen door reageren met etheenoxide.
Basen Behalve alkalihydroxiden dienen veelal mono- of tri-ethanolamine als base. Ook worden alkalisch reagerende zouten als soda of natriummetasilicaat verwerkt.
Zuren Naast minerale zuren als orthofosforzuur (H3PO4) of sulfaminezuur (NH2SO3H) worden alkylbenzeensulfonzuur en koolstofverbindingen als mierezuur, azijnzuur, glycolzuur (HOCH2COOH), citroenzuur en wijnsteenzuur verwerkt. Door de hydroxylgroepen kunnen de laatstgenoemde zuren tevens metaalionen complex binden.
Zouten Het meeste effect hebben de orthofosfaten en de complexe fosfaten pyrofosfaat en natriumtri(poly)fosfaat. Naast deze alkalische zouten worden dikwijls ook neutrale zouten als natriumsulfaat (Na2S04), dat in poeders het uit de andere grondstoffen vrijkomende water bindt, of natriumchloride toegevoegë, die het reinigend effect verhogen. In zuur reagerende produkten (toiletreinigers) wordt natriumwaterstofsulfaat (NaHS04) verwerkt. Oplosmiddelen. Deze dienen zowel voor het oplossen van ‘vettig vuil’ als voor het verkrijgen van een homogeen vloeistofmengsel. Naast alifatische koolwaterstoffen met kookpunttrajecten van 100-360 °C verwerkt men alcoholen als ethanol 96 % (kookpunt 78 °C, isopropanol (kookpunt 82 °C), secundair fenetylalcohol (kookpunt ca. 205 °C) en 2butoxyethanol (kookpunt 171 °C). Behalve methylacetaat (kookpunt 56 °C) dient ook het vrijwel altijd aanwezige water, dat uit de verwerkte grondstoffen afkomstig is of als zodanig kan zijn toegevoegd, als oplosmiddel om een gemakkelijk te doseren Produkt te verkrijgen.
Actief chloor werkt desinfecterend en is in poedervormige produkten meestal aanwezig als een derivaat van het chloorcyanuurzuur (C3N3C13, ca. 80 % Cl), het chlooramine T (C7H7ClN.Na2SÓ2..3 H2O, 12,6 % Cl) of als ‘gechloreerd fosfaat’ met 3,5 % actief chloor. Het als geurstof gebruikte paradichloorbenzeen (smeltpunt 54 °C) bevat geen actief chloor.
Bijzondere bestanddelen De zgn. ‘hydrotropen’ als natriumcymeensulfonaat of emulgatoren vergemakkelijken het reinigingsproces door het mengen van het reinigingsmiddel met het (spoel)water te bevorderen. Ook kunnen anticorrosiemiddelen worden toegevoegd om het aantasten van metalen door de (waterige) oplossing te vermijden. Van deze produkten zijn slechts kleine hoeveelheden nodig. Daarentegen bevatten schuurmiddelen slechts 5 % detergent en ca. 85 % ‘mineraal’ waarvoor nu zeer fijn gemalen veldspaat, krijt e.d. dienen in plaats van het vroeger gebruikelijke kwartsmeel.
TOEPASSINGEN De zeer uiteenlopende doeleinden waarvoor schoonmaakmiddelen dienen, maken dat zij al naar de omstandigheden bij hun toepassingen moeten voldoen aan specifieke eisen. Huishoudelijke toepassingen. Het reinigen van ramen en vensterglas is hier een van de belangrijkste doeleinden, waarvoor o.a. verdund azijnzuur en 85 % ethanol (spiritus) dienen. De vereiste hoeveelheid is zeer klein, zodat de moderne handelsprodukten vrij veel water bevatten om het doseren te vereenvoudigen. Door toevoegen van een hogere alcohol (b.v. isopropanol) of een speciaal detergent kan streepvrij opdrogen van het glasoppervlak worden bevorderd. Gebeitste houten vloeren of linoleum worden met boenwas onderhouden, maar vloerbedekking op basis van kunststof (polyvinylchloride e.d.) vereist een speciaal produkt op basis van detergenten, dat eventueel aanwezige wasprodukten en vuil kan verwijderen.
Met tapijt bedekte vloeren worden meestal met een oplossing van een wasmiddel of het daarvan afkomstige schuim behandeld. Toiletten vragen om hygiënische redenen een speciale reiniging met zuurreagerende produkten, die zowel natriumwaterstofsulfaat als sulfaminezuur kunnen bevatten. De veelal gebruikelijke behandeling met bleekwater (natriumhypochloriet-oplossing) moet dan echter in verband met het chemisch reageren van bleekwater met zuren pas na doorspoelen met water worden uitgevoerd.
Zilver kan van aanslag worden ontdaan in een waterige oplossing die 2,5 % orthofosforzuur, 8 % thioureum (H2NCSNH2, smeltpunt 182 °C) en 2 % detergent bevat.
Industriële toepassingen.
Gebouwen.
Hierbij moet onderscheid worden gemaakt tussen burgerlijke openbare gebouwen en kantoren; ziekenhuizen, herstellingsoorden e.d.; fabrieken, werkplaatsen en bedrijven, waarin al dan niet levensmiddelen worden verwerkt of geproduceerd. Afgezien van de grootte van de te reinigen oppervlakken verschillen ook de aard en de mate van vervuiling, evenals de hygiënische eisen die worden gesteld. Desinfecterende reinigingsmiddelen kunnen hier dan ook niet worden gemist.
Bij de reiniging van de ramen en de vloeren worden spuitinstallaties of speciale machines met een vegende en zuigende werking toegepast. De schoonmaakmiddelen dienen dan een weinig of niet-schuimende oplossing te leveren, zodat zij in hoofdzaak nietionogene detergenten bevatten. Voor vloeren worden produkten gebruikt die zowel een alkalisch als een zuur reagerende oplossing leveren en die duidelijk verschillen van de voor huishoudelijk gebruik gangbare ‘neutrale’ produkten. Een bijzonder produkt is het zgn. veegpoeder dat vooral voor kantoren e.d. dient. Het is een droog poeder, dat als vaste stof 40 % fijn zand en 25 % zaagsel bevat, waaraan 25 % minerale olie, 2 % pijnolie en 1 % paradichloorbenzeen zijn toegevoegd. Verder is 7 % water aanwezig. Na uitstrooien wordt bij opvegen het vuil losgemaakt en door het zaagsel gebonden, waarbij de pijnolie als oppervlakte-actieve stof werkt.
Automobielen In de vele mechanische installaties voor het reinigen van automobielen worden waterige oplossingen op de voertuigen gespoten, vaak onder gelijktijdige mechanische bewerking met borstels. Bij het met water afspoelen kan hieraan een geëmulgeerde synthetische was of aangepaste oppervlakteactieve stof worden aangebracht die het afdruipen bevordert en het oppervlak waterafstotend maakt, terwijl bovendien het verwijderen van hierop afgezet vuil wordt versneld. Sommige zuurreagerende produkten leveren een betere verwijdering van uit oxiden (ijzerroest e.d.) bestaand vuil op.
Metaaloppervlakken bestaande uit zgn. roestvast chroomnikkelstaal of aluminium hebben een natuurlijke bescherming van een laagje metaaloxiden, die in stand moet worden gehouden. Dit geldt o.a. voor het uitwendige oppervlak van moderne industriële apparatuur en vliegtuigen, waarop vaak uit koolwaterstoffen bestaand vuil is afgezet. Dit kan snel worden verwijderd met de zgn. kaltreiniger die een aanzienlijke hoeveelheid oplosmiddel(en) bevat waarin de koolwaterstoffen al bij lage temperatuur oplossen en zo als een emulsie verwijderd worden. Toevoeging van een anti-corrosiemiddel kan hierbij noodzakelijk zijn omdat een eventueel aanwezig beschermend vettig laagje eveneens volledig verwijderd wordt.
Oxiden en aanslag (kalksteen) worden vooral afgezet in buisleidingen en op verwarmingselementen, waar zij tot verstopping en slechte warmteoverdracht kunnen leiden. De vroeger gebruikelijke werkwijze om deze lagen door behandelen met verdund zuur te verwijderen, wordt thans in toenemende mate vervangen door een behandeling met sequestreermiddelen als ethyleendiaminetetra-acetaat (EDTA) die de in de aanslag aanwezige metalen omzetten tot in water oplosbare complexe verbindingen. Deze worden dan door uitspoelen verwijderd, waarbij meestal demontage van de apparatuur niet nodig is. Bovendien wordt de bij het gebruik van zuur optredende aantasting van het metaaloppervlak vermeden, dat anders ruw wordt door sterke plaatselijke corrosie.
De belangrijkste bestanddelen van enkele schoonmaakmiddelen in gewichtsprocenten toepassing aard van het Produkt detergent basen zuren en NaHS04 fosfaten speciale bestanddelen oplosmiddel anionactief nietionogeen en Na2SiC→ 3 organisch middel water % % % % % % % % HUISHOUDELIJK ramen en glas vloeistof 0,2 0,3 0,5 <40 <75 vloeren (kunststof) vloeistof 6,5 3,5 1,5 2 1 85.5 toiletten poeder <20 <50 <35 5 <10 auto’s vloeistof 10 10 4 — <10 <10 <70 INDUSTRIEEL ramen en vloeren: alkalische reiniging poeder 5 2,5 1,5 — 5 22 64 zure reiniging vloeistof 5 4 — 40 — 50 1 desinfecterende reiniging poeder 5 35 26 30 4 automobielen: neutrale reiniging vloeistof 12 11 10 3 4 60 zure reiniging vloeistof 17 10 18 55 metalen apparatuur: zure reiniging vloeistof 13 5 20 7 55 reinigen van roestvast staal vloeistof 5 5 10 — 3 27 50 oplossen van aanslag vloeistof 3 60 2 35 kaltreiniger vloeistof 3 3 94 kaltreiniger zonder oplosmiddel vloeistof 5 10 7 78
