KUNST VAN DE NEGENTIENDE EEUW:
DE ARCHITECTUUR 1789-1848: RUSLAND
Onvoldoende bestudeerd is de voor het overige Europa weinig toegankelijke klassicistische bouwkunst van Rusland. Door haar wisselwerkingen mtet de andere bouwscholen van Europa zou ze wel eens een van de interessantste hoofdstukken in de moderne architectuur-geschiedenis kunnen zijn. Alleen al door zijn enorme projecten is het totaalbeeld van het Russische Klassicisme niet te omvatten. We moeten rekenen met een grote uitstraling van de Petersburgse school in de tsaristische departementen. De eerste fase van de klassicistische ontwikkeling is nog afhankelijk van Italianen. Op Rastrelli († 1771) en Rinaldi († 1794) die hun stempel hebben gedrukt op de eerste fase van de bouw van Petersburg, volgde Quarenghi († 1817), de schepper van het Alexanderpaleis in Zarskoje-Selo. Daartegenover werd reeds onder Catharina II door A. P. Kokorinov († 1772) een Frans-getint Klassicisme toegepast. Zeer markant komt dit tot uitdrukking in de kasteelachtige aanleg van de Petersburgse Kunstacademie (voltooid 1788). Het eigenlijke Klassicisme was voornamelijk in Wilna voorbereid in de tijd van Poniatovski. Polen, Litauen en de Baltische landen ondergingen de wisselwerking van Duitse, Franse en Scandinavische invloeden (Knöffel.Hoffmann, Schinkel).
Een nationaal-Russisch Klassicisme ontstond in de tijd van Napoleon. M. F. Kasakov († 1812) representeerde in Moskou, in villa’s, stadswoningen en hospitalen, een nieuw-Ionische oriëntatie. V. I. Baschenov († 1799), die een leerling van Rastrelli was geweest, had het plan de gehele Kremlinwijk een nieuwe klassicistische vorm te geven. (Overal in Europa ging het Klassicisme met zulk een ’groteschoonmaak-woede’ de oude paleizen te lijf.) Het rijpe Russische klassicisme maakte zich volkomen los van het Franse of Italiaanse voorbeeld. Het behandelde de bouwwerken kleuriger dan elders in Europa de gewoonte was. I. E. Starov (1743-1808) gaf door de bebouwing van de Newa-oever het stadsbeeld van Petersburg contour; het Taurische Paleis (de latere Doema) en de Drievuldigheidskathedraal zijn van hem afkomstig. De bebouwing van de Newa-oever behoort stellig tot de meest grootse prestaties van de Europese bouwkunst. A. N. Woronichin († 1814) schiep de Dorische voorhal van de mijnbouwhogeschool en de op massa-effect berekende Kazankathedraal; aan de wandelhallen van dit breeduitliggende kerkgebouw is te zien, dat de kolonnaden van Bernini nog altijd werden nagevolgd (verg. Napels: Francesco di Paola). Ook het front van het gebouw der Admiraliteit van Zacharov († 1811) is altijd beschouwd als een van de belangrijkste façaden langs de Newa-oever.
In dit verband moet ook een tweede reusachtige prestatie van de Russische bouwkunst worden vermeld: de wederopbouw van Moskou na de brand van 1812. De idee voor de gehele onderneming wordt toegeschreven aan Ossip Ivanovitsch Beauvais († 1834); ofschoon Beauvais afstamde van Franse emigranten, moet hij als een Russisch architect worden beschouwd. Zijn triomfpoort voor Alexander I hoort thuis in de reeks navolgingen van Romeinse bogen; in zijn ziekenhuizen en schouwburgen paste hij een forse Korinthische stijl toe. Het Moskouse Mariatheater behoort tot de meest imposante hoftheaters van Europa. In de tijd van Alexander I schiepen Klenze en de Baltische archeoloog O. M. v. Stackelberg († 1837) een soort verbinding met West-Europa; ook de leerling van Persius, A. R. Demontferand († 1858) is in dit opzicht van belang. Hij bouwde de Izaakskathedraal, het Michaelpaleis, de Senaat en het enorme Alexandertheater in Petersburg. Klenze werd om zijn rijke ervaring met het bouwen van musea aangezocht voor de bouw van de nieuwe Hermitage (1852).
De Hermitage geeft de renaissance-imitaties te zien, welke reeds optraden in Klenzes oude Pinakotheek in München. Omstreeks het midden van de eeuw kwamen de klassicistische vormen bovendien nogal eens in botsing met nationaal-Russische elementen. Details van de Annunciatiekerk in Petersburg, van de nieuwe gebouwen in het Kremlin en van de Verlosserkerk in Moskou manifesteren het binnendringen van een Russisch historisme. Terwille van de eigen Russische traditie werden de westelijke vormen meer en meer vervangen door die van een traditioneel humanisme, dat echter oppervlakkig bleef en dat uiteindelijk toch weer van het Klassicisme afhankelijk was. In dit dualisme verkeerde later de gehele kunst van het enorme tsarenrijk, die dus in zekere zin panslavistische kunst mag heten. Wij weten tegenwoordig dat de klassicistische ideeën in Rusland nog altijd voortleven. In de monumentale bouwwerken van het weer tot regeringszetel verheven Moskou wordt hier en daar gepoogd klassicistische tendenties te doen samengaan met moderne constructieprocédé’s. Zelfs bij de bouw van torenhuizen worden deze vormelementen toegepast.
door Dr. H. Tintelnot.
