(Joseph Sarto), paus (4 Aug. 1903 tot 20 Aug. 1914). * 2 Juni 1835 te Riese (bij Treviso, N. Italië). Hij was van zeer eenvoudige afkomst, bezat een groot praktisch verstand, organiseerend talent en taaie wilskracht. Vooral was hij een man van bovennatuurlijke opvatting en heilig leven, met tot eenig richtsnoer het devies: Instaurare omnia in Christo.
Zijn pontificaat is een der meest ingrijpende in de geschiedenis. Op het gebied van kerkel. leer en tucht werd het haast onoverzienbaar werk van de codificatie en reorganisatie van het kerkel. recht aangevangen (aangekondigd 1904, voltooid onder P.’s opvolger Benedictus XV 1917; zie → Codex Iuris Canonici); het → modernisme werd uit de Kerk gebannen door het decreet Lamentabili en de encycliek Pascendi (1907), door de hervorming der seminaries, de voorschriften voor de priesteropleiding en den modernisteneed (1910); de Romeinsche Curie werd nieuw ingedeeld, het brevier hervormd, de kerkmuziek gezuiverd, de bijbelstudie krachtig bevorderd (talrijke decreten van de Bijbelcommissie, herziening van de → Vulgaat be gonnen 1907, Bijbelinstituut opgericht 1909). Ook verbood P. het gebruik van het zgn. vetorecht bij de pauskeuze ten gunste van eenige wereldlijke macht. In het godsdienstig leven van clerus en volk greep hij machtig in door zijn vermaningen en voor schriften, vooral door zijn onderrichtingen en bepalingen omtrent de veelvuldige communie (1905) en de kindercommunie (1910); hij liet een eenheidscatechismus voor geheel Italië vervaardigen (1912) en steunde en leidde de onder hem zich steeds meer uitbreidende overzeesche missiën.
In de politiek, waarin staatssecretaris kard. Merry del Val zijn voornaamste dienaar was, had hij in Frankrijk den moeilijken strijd te voeren tegen de vervolging van Combes c.s. (verwerping van de associations cultuel les); ook met Portugal (na den koningsmoord en de invoering der anti-clericale republiek) en Duitschland (modernisteneed, Borromeusencycliek) rezen moeilijkheden; daarentegen werden met den Kongo-staat, Rusland en Servië concordaten of overeenkomsten gesloten en verbeterde de verhouding tot Italië eenigs zins door de verzachting van het → Non Expedit. Voortdurend ook voor den vrede werkzaam, was P. scheidsrechter in de grensgeschillen tusschen Brazilië Peru en Bolivia; de uitbarsting van den Wereldoorlog heeft hem ten diepste getroffen en weinige dagen na het begin overleed hij. Zijn graf in St.
Pieter was van den aanvang af een voorwerp van vurige vereering door het volk; in 1923 is zijn proces van zaligverklaring begonnen. Lit.: biogr. o.a. dooi De Waal (1904), Pierami (1929, ook in Ned. vert.). Zie verder onder → Pias I en VII. Gorris.