Cranmer - Thomas, Eng. reformator en eerste Anglicaansche aartsbisschop van Canterbury; * 2 Juli 1489 te Aslacton in Nottingham, ✝ 21 Maart 1556 te Oxford. Hij studeerde te Cambridge, liet zich na den vroegtijdigen dood van zijn vrouw tot priester wijden (1523) en aanvaardde aan het Christus-college te Cambridge het professoraat in de theologie.
Zijn door Hendrik VIII gewaardeerd advies in diens huwelijkskwestie bezorgde hem de benoeming van huiskapelaan bij de familie Boleyn. Naar Rome gezonden, om de ongeldigheid van Hendrik’s huwelijk met Catharina te bepleiten, bezocht hij ook Duitsch land, waar hij te Neurenberg in het geheim een nicht van den Lutherschen theoloog Osiander huwde. Hendrik riep hem na Warham’s dood op den bisschopszetel van Canterbury. De H. Stoel, die hem reeds tot groot-poenitencier van Eng. had benoemd, bekrachtigde helaas deze keuze. Als zoodanig maakte hij drie regeeringen mee. Onder Hendrik VIII werd hij Anglicaansch met een sterke neiging tot het Lutheranisme.
Hij stiet daarbij op Hendrik’s tegenstand en zag zich gedwongen de Zes Artikelen van 1539 te onderteekenen [→ Anglicaansche Kerk (geschiedenis)]. Onder Eduard VI werd hij uitgesproken Calvinistisch, zooals duidelijk blijkt uit de tweede uitgave (1552) van het onder zijn leiding samengestelde Prayerbook. De overdreven eischen der non-conformisten dwongen hem tot matiging, getuige de door hem samengestelde 42 artikelen van 1553. Na Eduard’s dood had hij krachtens zijn belofte aan Hendrik VIII de candidatuur van Maria Tudor moeten steunen.
Hij sprak zich echter uit voor Eduard’s candidate Jane Grey. De Katholieke Maria zegevierde en de man, die zooveel leed in haar leven had gebracht door zijn medewerking aan de onwettige scheiding van haar moeder, werd spoedig in den Tower opgesloten. Wegens ketterij en schending van het celibaat werd hij tot den vuurdood veroordeeld. Zesmaal herriep hij schriftelijk zijn leerstellingen, maar ziende, dat hij den dood niet meer ontkomen kon, verklaarde hij die zgn. bekeering voor comedie.
Werken: meest polemische geschriften, waarvan het bekendste is: Defence of the True and Catholic Doctrine of the Sacrament (1550).
Lit.: C. H. Smyth, C. and the Reformation under Edward VI (Londen 1926); A. F. Pollard, Th. C. and the English Reformation (Londen 1926); Dict. de Théol. Cath. (III, kol. 20262031); Enc. Britannica (IV 1929, 642-643).
Wachters.