Blavatskij - Helena Petrovna, stichtster van de theosophische vereeniging; * 1831 te Jekaterinoslaw (Z. Rusland), † 1891 te Londen; dochter van een Russisch generaal.
Haar opvoeding werd zeer verwaarloosd. Op 17-jarigen leeftijd huwde zij met den 70-jarigen generaal Nikifor Blavatskij, doch verliet hem reeds drie maanden later. Na een avontuurlijk leven ging zij naar Amerika en stichtte daar met kolonel Olcott 17 Nov. 1875 de theosophische vereeniging. Met Olcott vertrok zij daarna naar Indië en gaf voor in verbinding met de Mahatma’s te staan. De van de Mahatma’s geleerde „goddelijke wijsheid” of theosophie zou, zooals B. in haar hoofdwerk: The secret Doctrine (1885-1891) tracht aan te toonen, de oorsprong zijn van alle godsdiensten en philosophieën.
Hodgson, die in opdracht van de „Society for psychical research” haar Mahatma-betrekkingen onderzocht, karakteriseerde haar door te zeggen, dat zij noch als spreekbuis der Mahatma’s, noch als een gewone avonturierster te beschouwen is, maar zich recht op een blijvende herinnering verworven heeft als een der volmaaktste, slimste en interessantste bedriegsters der geschiedenis.
Tot de leerlingen van B. behoorden Annie Besant en Leadbeater.
Lit.: M. Heimbucher, Theosophie u. Anthroposophie (1922); L. Bopp, Theosophische Menschen u. Meinungen (1923).