doen allereerst denken aan de besloten godsdienstige genootschappen, die rondom de geboorte van Christus veel aanhang vonden bij de burgers van het Romeinse rijk. Men dient de zuiver Griekse mysteriën, zoals die van Eleusis, van Dionysus en van Orpheus, te onderscheiden van de Oosters-Hellenistische, waarvan de belangrijkste zijn die van Cybele, van Isis en van Mithra.
Deze mysteriën kwamen tegemoet aan de behoefte aan het bezit van een geheime verlossende kennis. Zij imponeerden door hun optreden, hun herkomst uit het Oosten, het bronnenland der wijsheid, de geheimzinnigheid, waarmee zij zich omgaven, de broederlijke omgangsvorm der ingewijden.
Zij voedden de hoop op verlossing en onsterfelijkheid; sommige mysteriediensten schonken hun aanhangers ethische levensidealen; allen openden zij de mogelijkheid tot extatische verrukking. Het geheim van de in het besloten gezelschap der ingewijden opgevoerde riten, waarin de mythe van het betreffende mysteriegenootschap werd gedramatiseerd, is goed bewaard gebleven.
Bij Cybele, van oorsprong een Phrygische godin, is dit het verhaal van de dood en de opstanding van Attis, haar geliefde. Isis, de vermaarde Egyptische godin, schonk de inwijding in een verlossend weten.
De Mithra-mythe verhaalt van het doden van de oerstier wiens sterven de vruchtbaarheid schonk.In algemene zin genomen is het begrip mysteriegodsdienst toepasselijk op alle antieke godsdiensten. De oude Egyptenaren, Babyloniërs, Grieken beschouwden de godsdienstige waarheid als een mysterie, in beginsel door iedereen te kennen en het best uit te drukken in heilige cultushandelingen. Rechtstreekse invloed van de mysteriën op het Christendom is moeilijk aan te tonen. c. J.B.
